Danh Nhân Đất Việt

[Lạc Việt]

Nhà Sử Học Lỗi Lạc

Lê Văn Hưu

Giáo sư Đặng Đức Siêu



Lê Văn Hưu người làng Phủ Lý, huyện Đông Sơn, tỉnh Thanh Hóa (nay thuộc xã Triệu Trung, huyện Thiệu Hóa, tỉnh Thanh Hóa).

Theo lời các cố lão địa phương thì đất Triệu Trung vốn là trang trại của vị tổ khai sáng dòng họ Lê - quan Trấn quốc bộc xạ Lê Lương thời Đinh Tiên Hoàng, đến nay đã được hơn hai mươi đời. Lê Văn Hưu là ông tổ thứ bảy của dòng họ này. Cuốn Lê thị gia phả hiện còn được bảo tồn, ghi ông sinh năm Canh Dần (1230) là người khôi ngô tuấn tú, tư chất thông minh.

Một hôm đi ngang qua lò rèn, thấy người ta đang làm những cái dùi sắt, Lê Văn Hưu muốn xin một cái để làm dùi đóng sách. Bác thợ rèn thấy chú bé mới tí tuổi đầu đã chăm lo việc học hành, bèn ra một vế đối để thử tài:

Than trong lò, sắt trong lò, lửa trong lò, thổi phì phò đúc nên dùi vở.

Lê Văn Hưu liền đối:

Nghiên ở túi, bút ở túi, giấy ở túi, viết lúi húi mà đậu khôi nguyên.

Bác thợ rèn ngạc nhiên khen ngợi mãi rồi tặng luôn một cái dùi thật xinh, lại kèm theo ít tiền để mua giấy bút.

Năm Đinh Mùi, Lê Văn Hưu đi thi, đỗ Bảng Nhãn. Đây là khoa thi đầu tiên ở Việt Nam có đặt danh hiệu tam khôi (ba người đỗ đầu: Trạng Nguyên, Bảng Nhãn, Thám Hoa). Năm ấy, ông vừa tròn 18 tuổi.

Sau khi thi đỗ, ông được giữ chức Kiểm pháp quan (chức quan trông coi việc hình luật), rồi Binh bộ Thượng thư, rồi Hàn lâm viện học sĩ kiêm Quốc sử Viện giám tu. Ông cũng là thầy học của thượng tướng Trần Quang Khải, một trong những danh tướng của cuộc kháng chiến chống Nguyên - Mông.

Trong thời gian làm việc ở Quốc sử Viện, vào năm 1272, ông đã hoàn thành việc biên soạn Đại Việt sử ký - bộ quốc sử đầu tiên của Việt Nam, ghi lại những sự việc quan trọng chủ yếu trong một thời gian lịch sử dài gần 15 thế kỷ, từ Triệu Vũ đế (tức Triệu Đà 207 - 136 trước Công nguyên) (*) cho tới Lý Chiêu Hoàng (1224 - 1225), tất cả gồm 30 quyển, được Trần Thánh Tông xuống chiếu ban khen.

Đại Việt sử ký nay không còn, nhưng vẫn có thể thấy được thấp thoáng bóng dáng bộ quốc sử đầu tiên này trong Đại Việt sử ký toàn thư. Ngô Sĩ Liên, sử thần đời Lê, người khởi đầu việc biên soạn Đại Việt sử ký toàn thư, đã căn cứ vào Đại Việt sử ký của Lê Văn Hưu, tiếp đó là Đại Việt sử ký tục biên của Phan Phu Tiên để biên soạn những phần liên quan. Trong bài tựa Đại Việt sử ký ngoại kỷ toàn thư, Ngô Sĩ Liên viết: "Văn Hưu là người chép sử giỏi đời Trần, Phu Tiên là bậc cổ lão của thánh triều ta, đều vâng chiếu biên soạn lịch sử nước nhà, tìm khắp các tài liệu còn sót lại, tập hợp thành sách để cho người xem đời sau không có gì phải tiếc nữa, thế là được rồi". Tiếp đó, Ngô Sĩ Liên nói rõ, ông đã đem "hai bộ sách của tiên hiền" (tức là Đại Việt sử ký tục biên của Phan Phu Tiên) ra "hiệu chỉnh, biên soạn lại, thêm vào một quyển Ngoại kỷ, thành một số quyển, gọi là Đại Việt sử ký toàn thư". Như vậy, khó có thể phân định được đích xác đâu là nguyên văn Đại Việt sử ký trong bộ quốc sử lớn đời Lê này. Tuy vậy, rất may là trong Đại Việt sử ký toàn thư hiện đang lưu hành vẫn còn có 29 đoạn ghi rõ là lời văn của Lê Văn Hưu với mấy chữ " Lê Văn Hưu viết ". Qua nhưng trích đoạn đó, có thể thấy được phần nào khuynh hướng cũng như sắc thái ngọn bút chép sử của ông. Trân trọng công lao đánh giặc giữ nước của Tổ tiên, ông đã nhận định về cuộc khởi nghĩa của Hai Bà Trưng với những lời lẽ rất mực hào hùng: " Trưng Trắc Trưng Nhị... hô một tiếng mà các quận Cửu Châu, Nhật Nam, Hợp Phố cùng sáu mươi nhăm thành ở Lĩnh Ngoại đều hưởng ứng, việc dựng nước xưng vương dễ như trở bàn tay...". Đoạn ông ca tụng Ngô Quyền cũng thấm đượm lòng tự hào sâu sắc trước thắng lợi huy hoàng của dân tộc: " Tiền Ngô Vương có thể lấy quân mới họp của nước Việt ta mà đánh tan được trăm vạn quân của Lưu Hoằng Tháo, mở nước xưng vương, làm cho người phương Bắc không dám sang nữa. Có thể nói là một lần nổi giận mà yên được dân, mưu giỏi mà đánh cũng giỏi vậy... ". Quan tâm sâu sắc đến cuộc sống của nhân dân, ông cũng đã nghiêm khắc phê phán những hành vi bạo ngược, trái đạo lý của vua chúa, như đoạn nhận xét về cấm lệnh " không cho con gái nhà quan lấy chồng trước khi dự tuyển vào hậu cung" của Lý Thần Tông (1128 - 1137), chẳng hạn: "Trời sinh ra dân mà đặt vua để chăn dắt, không phải để cung phụng riêng cho vua. Lòng cha mẹ ai chẳng muốn con cái có gia thất; thánh nhân thể lòng ấy còn sợ kẻ sát phu sát phụ không được có nơi có chốn... Thần Tông xuống chiếu cho con gái các quan phải đợi xong việc tuyển người vào cung rồi mới được lấy chồng, thế là để cung phụng riêng cho mình, đâu phải là tấm lòng của người làm cha mẹ dân!".

Lê Văn Hưu mất ngày 23 tháng Ba năm Nhâm Tuất (1322), táng ở cánh đồng xứ Mả Giòm (thuộc địa phận xã Thiệu Trung, huyện Thiệu Hóa, tỉnh Thanh Hóa). Hiện nay ở đó vẫn còn phần mộ với tấm bia dựng năm Tự Đức thứ 20 (1867), khắc ghi tiểu sử và một bài minh ca tụng tài đức, sự nghiệp của ông.

Giáo sư Đặng Đức Siêu

------------------------------------
* Khoảng trước năm 179 trước Công Nguyên, Triệu Đà xâm lược nước Âu Lạc của dân tộc Việt rồi sáp nhập vào nước Nam Việt. Lê Văn Hưu, sau đó là các nhà sử học Phan Phu Tiên, Ngô Sĩ Liên đều cho rằng Triệu Đà là vua nước Việt, xếp "kỷ nhà Triệu" như một triều đại chính thống trong lịch sử Đại Việt. Đây là một sự nhầm lẫn. Đến thế kỷ 18, Ngô Thì Sỹ (1726-1780) trong cuốn "Việt sử tiêu án" mới bác bỏ sai lầm này, khẳng định Triệu Đà "thực chưa từng làm vua nước ta" vì "nước Việt ở miền Nam Hải, Quế Lâm" không ở vị trí nước Việt Nam ngày nay.

http://vnthuquan.net/truyen/truyen.aspx?tid=2qtqv3m3237nvn1nqnvn31n343tq83a3q3 m3237n1n

[Lạc Việt]

Anh hùng dân tộc kiêm triết gia, thi sĩ
Vua Trần Nhân Tông

Giáo sư Đặng Đức Siêu

T rần Nhân Tông tên làm Khẩm, con trưởng Thánh Tông, sinh năm 1258, đúng năm Thái Tông và Thánh Tông đánh tan quân xâm lược Nguyên - Mông lần thứ nhất.

Nói đến Trần Nhân Tông trước hết là nói đến người anh hùng cứu nước. Ông làm vua 14 năm (1279 - 1293). Trong thời gian ấy, đất nước Đại Việt đứng trước thử thách ghê gớm: hiểm họa xâm lược lần thứ 2 và thứ 3 của giặc Nguyên-Mông.

Trong 2 lần kháng chiến, Trần Nhân Tông đã trở thành ngọn cờ "kết chặt lòng dân", lãnh đạo quân dân Đại Việt vượt qua bao khó khăn, đưa cuộc chiến đấu tới thắng lợi huy hoàng. Qua 2 cuộc kháng chiến, Trần Nhân Tông đã tỏ rõ ông vừa là nhà chiến lược tài giỏi, vừa là vị tướng cầm quân dũng cảm ngoài chiến trường. Chính vào giai đoạn đầu của cuộc kháng chiến năm 1285, khi quân ta đang còn ở thế không cân sức với đối phương, Trần Nhân Tông đã viết lên đuôi chiến thuyền 2 câu thơ đầy khí phách và niềm tin vào sức mạnh tiềm tàng của quân ta:


Cối kê cựu sự quân tu ký,
Hoan diễn do tồn thập vạn binh.
(Cối Kê chuyện cũ ngươi nên nhớ,
Hoan Diễn đang còn chục vạn quân).

Hai câu thơ này cùng với hai câu Nhân Tông viết bên lăng Trần Thái Tông tại Long Hưng (Thái Bình) lúc làm lễ dâng tù binh mừng chiến thắng lần thứ ba:


Xã tắc lưỡng hồi lao thạch mã,
Sơn hà thiên cổ điện kim âu.
(Xã tắc hai lần lao ngựa đá,
Non sông nghìn thuở vững âu vàng.)

đã đi vào lịch sử như một ký ức bất diệt về chiến công bình Nguyên năm 1285 và 1288, trong đó Nhân Tông là vị chủ soái.

Khi nhìn nhận nguyên nhân thắng lợi nhà Trần đã giành được trong sự nghiệp cứu nước. Trần Nhân Tông đã đánh giá cao vai trò của nhân dân lao động (thời đó sử cũ chép là gia nô, gia đồng). Ông cho rằng chính họ mới là những người trung thành với đất nước khi có giặc ngoại xâm. Đại Việt sử ký toàn thư chép: "Vua (Nhân Tông) ngự chơi bên ngoài, giữa đường gặp gia đồng của các vương hầu tất gọi rõ tên mà hỏi: "Chủ mày đâu?" và dặn dò các vệ sĩ không được thét đuổi. Khi về cung, vua bảo các quan hầu cận rằng: "Ngày thường có kẻ hầu cận hai bên, lúc Nhà nước hoạn nạn thì chỉ có bọn ấy đi theo thôi".

Sau 14 năm làm vua, theo truyền thống của nhà Trần, Nhân Tông nhường ngôi cho con là Anh Tông, rồi làm Thái thượng hoàng và đi tu, trở thành Tổ thứ nhất phái Thiền Trúc Lâm Yên Tử, một phái Thiền để lại dấu ấn đặc sắc trong lịch sử tư tưởng Việt Nam.

Xét trên bình diện triết học, Trần Nhân Tông có một vị trí quan trọng. Ông là một triết gia lớn của Phật học Việt Nam. Với phái Thiền Trúc Lâm mà Trần Nhân Tông là người đứng đầu, triết học Phật giáo Việt Nam thời Trần đã phát triển rực rỡ và thể hiện được đầy đủ trí tuệ Việt Nam, bản lĩnh Việt Nam. Nét đặc trưng nổi bật của tư tưởng triết học Trần Nhân Tông là tinh thần thực tiễn, chiến đấu, táo bạo. Sách Tam Tổ thực lục viết: "Một học trò hỏi Điều ngự Nhân Tông: "Như thế nào là Phật?" Nhân Tông đáp: "Như cám ở dưới cối". Hoặc, một lần học trò hỏi Nhân Tông: "Lúc giết người không để mắt thì như thế nào?" Đáp: "Khắp toàn thân là can đảm"...

Anh hùng cứu nước, triết nhân và thi sĩ, ba phẩm chất ấy kết hợp hài hòa với nhau trong con người Trần Nhân Tông. Về phương diện thi sĩ, ông là người có một tâm hồn thanh cao, phóng khoáng, một cái nhìn tinh tế, tao nhã, nhất là đối với cảnh vật thiên nhiên:


Thôn hậu thôn tiền đạm tự yên,
Bán vô bán hữu tịch đương biên,
Mục đồng địch lý ngưu quy tận
Bạch lộ song song phi hạ điền.
(Trước xóm sau thôn tựa khói lồng,
Bóng chiền man mác có dường không,
Theo lời kèn mục trâu về hết,
Cò trắng từng đôi liệng xuống đồng).
(Thiên trường vãn vọng - Bản dịch của Ngô Tất Tố)

Thơ Trần Nhân Tông, ngoài vẻ đẹp của một âm điệu hồn hậu, còn bao hàm một ý vị Thiền, gợi mở một thế giới tinh thần thanh khiết. Trong lịch sử thi ca Việt Nam, cây sáo thơ Trần Nhân Tông để lại một tiếng ngân trong đến thẳm sâu.

Trần Nhân Tông qua đời năm 1308 tại am Ngọa Vân, núi Yên Tử, Đông Triều, Quảng Ninh.

Giáo sư Đặng Đức Siêu

http://vnthuquan.net/truyen/truyen.aspx?tid=2qtqv3m3237nvn1nqnvn31n343tq83a3q3 m3237n1n

[Lạc Việt]

Trần Quốc Tuấn

Hưng Đạo vương


S inh năm 1228, Trần Quốc Tuấn ra đời khi họ Trần vừa thay thế nh� L� l�m vua trong một đất nước đ�i k�m, loạn ly. Trần Thủ Độ, một t�n thất t�i giỏi đ� xếp đặt b�y mưu giữ cho thế nước ch�ng ch�nh th�nh bền vững. Bấy giờ Trần Cảnh c�n nhỏ mới 11 tuổi, vợ l� L� Chi�u Ho�ng, vị vua cuối c�ng của d�ng họ L�. V� nhường ng�i cho chồng n�n trăm họ v� t�n thất nh� L� dị nghị nh� Trần cướp ng�i. Trần Thủ Độ rất lo lắng. Bấy giờ Trần Liễu, anh ruột vua Trần Cảnh lấy c�ng ch�a Thuận Thi�n, chị g�i Chi�u Ho�ng đang c� mang. Trần Thủ Độ �p Liễu nhường vợ cho Cảnh để chắc c� một đứa con cho Cảnh. Liễu nổi loạn. Thủ Độ dẹp tan nhưng tha chết cho Liễu.

Song điều n�y kh�ng dẹp nổi l�ng th� hận của Liễu. V� thế Liễu k�n thầy giỏi dạy cho con trai m�nh th�nh bậc văn v� to�n t�i, k� th�c v�o con mối th� s�u nặng. Người con trai ấy ch�nh l� Trần Quốc Tuấn.

Thuở nhỏ, c� người đ� phải khen Quốc Tuấn l� bậc kỳ t�i. Khi lớn l�n, Trần Quốc Tuấn c�ng tỏ ra th�ng minh xuất ch�ng, th�ng kim b�c cổ, văn v� song to�n. Trần Liễu thấy con như vậy mừng lắm, những mong Quốc Tuấn c� thể rửa nhục cho m�nh. Song, cuộc đời Trần Quốc Tuấn trải qua một lần gia biến, ba lần quốc nạn v� �ng đ� tỏ ra l� một bậc hiền t�i. Th� nh� �ng kh�ng đặt l�n tr�n quyền lợi d�n nước, x� tắc. �ng đ� biết dẹp th� ri�ng, vun trồng cho mối đo�n kết giữa t�ng tộc họ Trần khiến cho n� trở th�nh cội rễ của đại thắng. Bấy giờ qu�n Nguy�n sang x�m chiếm Việt Nam. Trần Quốc Tuấn đ� giao hảo h�a hiếu với Trần Quang Khải. Hai người l� hai đầu mối của hai chi trong họ Trần, đồng thời một người l� con Trần Liễu, một người l� con Trần Cảnh, hai anh em đối đầu của thế hệ trước. Sự h�a hợp của hai người ch�nh l� sự thống nhất � ch� của to�n bộ vương triều Trần, đảm bảo đ�nh thắng qu�n Nguy�n hung h�n.

Chuyện kể rằng: thời ấy tại bến Đ�ng, �ng chủ động mời Th�i sư Trần Quang Khải sang thuyền m�nh tr� chuyện, chơi cờ v� sai nấu nước thơm tự m�nh tắm rửa cho Quang Khải... Rồi một lần kh�c, �ng đem việc x�ch m�ch trong d�ng họ d� � c�c con, Trần Quốc Tảng c� � kh�ch �ng cướp ng�i vua của chi thứ, �ng nổi giận định r�t gươm toan ch�m chết Quốc Tảng. Do c�c con v� những người t�m ph�c x�m v�o van xin, �ng bớt giận dừng gươm nhưng bảo rằng: Từ nay cho đến khi ta nhắm mắt, ta sẽ kh�ng nh�n mặt thằng nghịch tử, phản thầy n�y nữa! Trong chiến tranh, �ng lu�n hộ gi� b�n vua, tay chỉ cầm c�y gậy bịt sắt. Thế m� vẫn c� lời dị nghị, sợ �ng s�t vua. �ng b�n bỏ lu�n phần gậy bịt sắt, chỉ chống gậy kh�ng khi gần cận nh� vua. V� sự nghi kỵ cũng chấm dứt. Giỏi t�m l�, ch� � từng việc nhỏ để tr�nh hiềm nghi, y�n l�ng quan để y�n l�ng d�n, đo�n kết mọi người v� nghĩa lớn d�n tộc. Một tấm l�ng trung trinh son sắt v� vua, v� nước.

Vua giao quyền tiết chế cho Trần Quốc Tuấn. �ng biết d�ng người t�i như c�c anh h�ng Trương H�n Si�u, Phạm Ngũ L�o, Yết Ki�u, D� Tượng... đều từ cửa tướng của �ng m� ra. �ng rất thương binh l�nh, v� họ cũng rất tin y�u �ng. Đội qu�n cha con ấy trở th�nh đội qu�n b�ch thắng.

Trần Quốc Tuấn l� một bậc tướng cột đ� chống trời. �ng đ� soạn hai bộ binh thư: Binh thư yếu lược, v� Vạn Kiếp t�ng b� truyền thư để dạy bảo c�c tướng c�ch cầm qu�n đ�nh giặc. Trần Kh�nh Dư, một tướng giỏi c�ng thời đ� hết lời ca ngợi �ng :... "Lấy ngũ h�nh cảm ứng với nhau, c�n nhắc cửu cung, kh�ng lẫn �m dương...". Biết dĩ đoản binh chế trường trận, c� nghĩa l� lấy ngắn chống d�i. Khi giặc lộ r� � định g�y hấn, Trần Quốc Tuấn truyền lệnh cho c�c tướng, răn dạy chỉ bảo lẽ thắng bại tiến lui. Bản Hịch tướng sĩ viết bằng giọng văn thống thiết h�ng hồn, mang tầm tư tưởng của một bậc "đại b�t".

Trần Quốc Tuấn l� một bậc tướng t�i c� đủ t�i đức. L� tướng nh�n, �ng thương d�n, thương qu�n, chỉ cho qu�n d�n con đường s�ng. L� tướng nghĩa, �ng coi việc phải hơn điều lợi. L� tướng ch�, �ng biết lẽ đời sẽ dẫn đến đ�u. L� tướng dũng, �ng sẵn s�ng x�ng pha v�o nơi nguy hiểm để đ�nh giặc, lập c�ng, cho n�n trận Bạch Đằng oanh liệt ngh�n đời l� đại c�ng của �ng. L� tướng t�n, �ng b�y tỏ trước cho qu�n l�nh biết theo �ng th� sẽ được g�, tr�i lời �ng th� sẽ bị g�. Cho n�n cả ba lần đ�nh giặc Nguy�n M�ng, Trần Quốc Tuấn đều lập c�ng lớn.

Hai th�ng trước khi mất, vua Anh T�ng đến thăm l�c �ng đang ốm, c� hỏi:
- Nếu chẳng may �ng mất đi, giặc phương Bắc lại sang x�m lấn th� kế s�ch l�m sao?
�ng đ� trăng trối những lời cuối c�ng, thật thấm th�a v� s�u sắc cho mọi thời đại dựng nước v� giữ nước:
- Thời b�nh phải khoan thư sức d�n để l�m kế s�u gốc bền rễ, đ� l� thượng s�ch giữ nước.
M�a thu th�ng T�m, ng�y 20, năm Canh T�, Hưng Long thứ 8 (1300) "B�nh Bắc đại nguy�n so�i" Hưng Đạo đại vương qua đời. Theo lời dặn lại, thi h�i �ng được hỏa t�ng thu v�o b�nh đồng v� ch�n trong vườn An Lạc, giữa c�nh rừng An Sinh miền Đ�ng Bắc, kh�ng x�y lăng mộ, đất san phẳng, trồng c�y như cũ...

Khi �ng mất (1300), vua phong �ng tước Hưng Đạo đại vương. Triều đ�nh lập đền thờ �ng tại Vạn Kiếp, Ch� Linh, ấp phong của �ng thuở sinh thời. C�ng lao sự nghiệp của �ng kh� kể hết . Vua coi như bậc trượng phu, trăm họ k�nh trọng gọi �ng l� Hưng Đạo đại vương.

Trần Hưng Đạo l� một anh h�ng d�n tộc, một danh nh�n văn h�a Việt Nam.

http://vnthuquan.net/truyen/truyen.aspx?tid=2qtqv3m3237nvn1nqnvn31n343tq83a3q3 m3237nnn

[Lạc Việt]

Th�i sư Trần Quang Khải

Trần Quang Khải sinh năm 1240, mất năm 1294, l� con trai thứ ba của vua Trần Th�i T�ng.
Dưới triều Trần Th�nh T�ng (1258 - 1278). Trần Quang Khải được phong tước Chi�u minh đại vương. Năm 1274, �ng được giao giữ chức Tướng quốc Th�i �y. Năm 1282, dưới triều Trần Nh�n T�ng, Trần Quang Khải được cử l�m Thượng tướng Th�i sư, nắm giữ quyền nội ch�nh. Trong cuộc kh�ng chiến chống qu�n Nguy�n lần thứ hai (1285) v� thứ ba (1288), Trần Quang Khải l� vị tướng chủ chốt thứ hai, sau Trần Quốc Tuấn, c� nhiều c�ng lao lớn tr�n chiến trường.

Trong sự nghiệp qu�n sự của Thượng tướng Trần Quang Khải, th� trận �ng chỉ huy đ�nh tan qu�n Nguy�n ở Chương Dương v� Thăng Long, kh�i phục kinh th�nh v�o cuối th�ng 5-1285 "l� chiến c�ng to nhất l�c bấy giờ", như sử s�ch từng ca ngợi.

Trần Quang Khải c�n l� một nh� ngoại giao giỏi. Năm 1281, khi nh� Nguy�n chuẩn bị x�m lược Việt Nam lần thứ hai, ch�ng cho S�i Thung đem 1.000 qu�n đưa bọn Trần Dĩ �i về nước. Khi tới bi�n giới, qu�n Nguy�n bị nh� Trần phục đ�nh. Trần Dĩ �i bỏ chạy. S�i Thung được "rước" về Thăng Long để d�ng v�o kế ho�n binh để c� th�m thời gian chuẩn bị đối ph� với giặc. L�c S�i Thung về Trung Quốc, Trần Quang Khải l�m b�i thơ tiễn tặng rất th�n, nh�, đoạn kết c� c�u viết:


Vị thẩm h� thời tr�ng đỗ diện,
�n cần �c thủ tự huy�n lương.
(Chưa biết ng�y n�o lại c�ng gặp mặt,
Để �n cần nắm tay nhau h�n huy�n).

Đối với vi�n sứ giả hống h�ch của một nước sắp tr�n qu�n sang x�m lược, th�i độ Trần Quang Khải vẫn ung dung, niềm nở như vậy, đ� cũng thể hiện một nghệ thuật ngoại giao kh�n kh�o của �ng v� con người Việt Nam thời ấy.

Trong văn học sử Việt Nam, Trần Quang Khải l� một nh� thơ c� vị tr� kh�ng nhỏ. Thơ �ng s�ng t�c c� tập Lạc đạo, nay đ� thất truyền, chỉ c�n lưu được một số b�i. L� một vị tướng cầm qu�n x�ng pha khắp trận mạc đ�nh giặc, song thơ �ng lại "thanh tho�t, nh�n nh�", "s�u xa, l� th�" (Phan Huy Ch�). ấy cũng l� cốt c�ch phong th�i của c�c vua Trần, của người Việt Nam ng�n đời nay. H�y đọc bản dịch b�i thơ Vườn Ph�c Hưng của Trần Quang Khải để thấy r� hơn t�m hồn �ng:



Ph�c Hưng một khoảnh nước bao quanh,
V�i mẫu vườn qu� đất rộng th�nh.
Hết tuyết ch�m mai hoa trắng x�a,
Quang m�y đỉnh tr�c sắc tươi xanh.
Nắng l�n mời kh�ch pha tr� nhấp,
Mưa lạnh sai đồng dỡ thuốc nhanh,
B�o giặc ải Nam kh�ng kh�i lửa,
B�n giường một giấc ngủ �m l�nh.
(Theo Ho�ng Việt thi văn tuyển).

T�m hồn Trần Quang Khải vừa tho�ng đạt, vừa gần gũi, gắn b� với cuộc sống b�nh dị của đất nước v� con người:


Nhất thanh ngưu địch thanh l�u nguyệt,
Kỷ phiến n�ng soa b�ch lũng v�n.

(Tiếng s�o mục đồng dưới �nh trăng b�n lầu xanh,
Mấy chiếc �o tơi dưới m�y tr�n ruộng biếc)
(Ch�a D� Thự).

Cuộc đời Trần Quang Khải l� một cuộc đời sung m�n, kh� ph�ch dọc ngang. V�o tuổi 50, Trần Quang Khải vẫn c�n viết những c�u thơ đầy kh�t vọng anh h�ng:
Linh b�nh đởm kh� lu�n khu�n tại,


Giải đảo đ�ng phong ph� nhất thi.
(Ch� kh� dũng cảm l�c c�n trẻ vẫn ngang t�ng,
hăng h�i. Muốn quật ng� ngọn gi� đ�ng,
ng�m vang một b�i thơ).

Ngo�i b�i Tụng gi� ho�n kinh sứ, Lưu Gia độ (Bến đ� Lưu Gia) cũng l� một b�i thơ nổi tiếng của Trần Quang Khải, c� thể xếp v�o trong số những b�i thơ hay của thơ cổ Việt Nam.


Lưu Gia độ khẩu thụ tham thi�n,
Hỗ tụng đ�ng h�nh t�ch bạc thuyền.
Cựu th�p giang đ�nh lưu thủy thượng,
Hoang tử cổ tr�ng thạch l�n tiền.
Th�i b�nh đồ ch� kỷ thi�n l�,
L� đại quan h� nhị b�ch ni�n.
Thi kh�ch tr�ng lai đầu ph�t bạch,
Mai hoa như tuyết chiếu t�nh xuy�n.
(Bến đ� Lưu Gia c�y cao ngất trời,
Xưa ph� gi� sang đ�ng từng đỗ thuyền nơi đ�y.
Th�p cũ, đ�nh xưa dựng tr�n s�ng thu,
Đền hoang, mộ cổ trước mấy con l�n đ�.
Bản đồ th�i b�nh ghi mấy ng�n dặm,
Non s�ng nh� L� trải hai trăm năm.
Kh�ch thơ nay trở lại đầu đ� bạc,
Hoa mai như tuyết chiếu xuống s�ng trong).

Những vần thơ Trần Quang Khải để lại l� những �nh h�o quang, ghi dấu ấn của một sự nghiệp lớn trong cuộc đời vị Thượng tướng nh� Trần - vừa l�m thơ, vừa đ�nh giặc.

C�n tiếp.

H� �n - Trần Quốc Vượng

http://vnthuquan.net/truyen/truyen.aspx?tid=2qtqv3m3237nvn1nqnvn31n343tq83a3q3 m3237n2n

[Lạc Việt]

Người anh h�ng
Thi nh�n trong thơ Trần Quang Khải


Trần Quang Khải, tự Chi�u Minh, sinh v�o m�a đ�ng năm T�n Sửu (1241), l� con trai thứ ba Trần Cảnh (Trần Th�i T�ng). Dưới triều Trần Th�nh T�ng, �ng giữ chức Tướng quốc th�i �y, tước Đại vương; được thăng chức Thượng tướng Th�i sư dưới triều vua Nh�n T�ng. C�ng với Trần Quốc Tuấn, Trần Quang Khải cũng l� một nh�n vật trọng yếu của vương triều, đ� đ�ng g�p nhiều c�ng sức v�o sự nghiệp dựng nước v� giữ nước, đặc biệt l� trong cuộc kh�ng chiến chống x�m lược Nguy�n - M�ng (1284 - 1288), �ng đ� tham gia trận phản c�ng lớn, đ�nh tan qu�n giặc ở H�m Tử v� Chương Dương, giải ph�ng Thăng Long.

Trần Quang Khải l� người học rộng, biết nhiều, văn v� song to�n, ngo�i ra �ng c�n l� một nh� ngoại giao, nh� thơ c� t�i.

Trong số c�c thi sĩ - ch�nh kh�ch thời Trần, Trần Quang Khải c� lẽ l� người để lại cho người đọc một ấn tượng tươi tắn m� s�u đậm. Trước hết, tuy chỉ c�n lại vẻn vẹn c� 10 b�i thơ th�i (Trong 10 b�i thơ n�y th� c� một b�i Đề đền Bạch M�, chỉ được ch�p trong Việt điện u linh tập, một b�i Hạ Hồ Th�nh tr�ng Trạng nguy�n, e kh�ng đ�ng, v� một b�i Đề d� thự tr�ng với b�i Tĩnh Bang cảnh vật của Trần Tung trong Thượng Sĩ ngữ lục. Điều kiện tư liệu hiện nay chưa cho ph�p khẳng định dứt kho�t vấn đề t�c giả đ�ch thực của c�c b�i đ�), song, thơ �ng b�i n�o cũng mang cốt c�ch kho�ng đạt của một thi nh�n cỡ lớn. Trần Quang Khải c� l�m thơ x� giao th� tạc cũng l� c�i th� tạc kh�ng cần phải gắng gượng hay kh�ch s�o, m� tr�i lại dung dị, tự nhi�n, hiếm người c� được:


Nhất đ�m tiếu khoảnh ta ph�n quệ,
Cộng xướng th� gian, t�ch đối s�ng.
(Tống Bắc sứ S�i Trang Khanh) (Tức S�i Thung)
(Vừa n�i cười đ� m� thoắt đ� ngậm ng�i dứt �o,
Tiếc những l�c hai giường đối diện, xướng họa c�ng nhau).

V� Trần Quang Khải c� ngắm nh�n đồng qu� trong tư c�ch một vị chủ nh�n trang trại th� vẫn l� c�i nh�n đột xuất, t�nh tứ kh�c thường:


D� thự t�n khai, cảnh vật t�n,
Phương phi đ�o l�, tứ thời xu�n.
Nhất thanh ngư địch, thanh l�u nguyệt,
Kỷ phiến n�ng thoa, b�ch lũng v�n.
(Đề d� thự)
(Trang trại mới mở, cảnh vật thật mới mẻ,
Đ�o mận tốt tươi, xu�n suốt cả bốn m�a.
Một tiếng s�o trẻ chăn tr�u, xanh th�m mặt trăng tr�n lầu,
V�i tấm �o tơi n�ng phu, biếc hẳn đ�m m�y dưới lũng).

Sau nữa, ấn tượng tươi tắn của ch�ng ta đối với Trần Quang Khải - thi nh�n c�n ở chỗ, ta biết t�c giả những vần thơ kho�ng đạt n�y l� một vị Th�i sư Thượng tướng, c�ng với Trần Quốc Tuấn l� hai nh�n vật đứng đầu h�ng văn v� h�ng v�, đ� từng g�p nhiều c�ng lao hiển h�ch v�o c�ng cuộc dựng nước v� giữ nước đời Trần. L� con trai thứ ba vua Trần Th�i T�ng, em ruột Trần Th�nh T�ng, sinh năm 1241 v� mất năm 1294, với tước Chi�u Minh vương, Trần Quang Khải đ� thực sự đ�ng một vai tr� chủ chốt trong triều ch�nh nh� Trần suốt nhiều năm th�ng, kể từ khoảng mươi năm sau cuộc kh�ng chiến chống Nguy�n lần thứ nhất (1258). R�ng r� gần hai thập ni�n tạm gọi l� h�a b�nh m� kỳ thực l� chuẩn bị lực lượng rất khẩn trương ấy, với cương vị một �ng quan đầu triều, Trần Quang Khải đ� ra sức ch�o chống về nội trị, ngoại giao, đưa vương triều Trần vượt qua nhiều thử th�ch, nhất l� những cuộc đấu tr� mệt nhọc, căng thẳng với đ�m sứ giả Nguy�n M�ng. Những b�i thơ �ng l�m trong c�c dịp n�y cũng giống như những b�i thơ tiếp sứ của Trần Nh�n T�ng v� nhiều người kh�c, c� c�i mềm mỏng, nh�n nhường về lời lẽ, n� l� một s�ch lược nhất qu�n trong quan hệ nhiều đời giữa nước ta với c�c đế chế phương Bắc vốn lu�n lu�n tự thị v�o c�i "lớn", c�i "khỏe" của m�nh:


Khẩu h�m uy ph�c qu�n bao biếm,
Th�n bội an nguy quốc trọng khinh.
Cảm ch�c tứ hiền qu�n phiếm �i,
Hảo vi no�n dực Việt thương sinh.
(Tống Bắc sứ S�i Trang Khanh, L� Chấn Văn đẳng).
(Miệng n�i lời oai ph�c thay vua m� khen ch�,
Th�n mang theo sự an nguy quan hệ đến việc lớn nhỏ của nước nh�.
D�m xin cầu ch�c bốn vị sứ giả hiền t�i c� l�ng y�u thương rộng lớn,
Ra sức che chở cho con d�n nước Việt).

Nhưng hết sức mềm mỏng đấy - v� c� thể kh�ng k�m th�n t�nh nữa kia đấy - m� vẫn giữ được hi�n ngang cứng cỏi sau từng chữ từng c�u, n� l� c�i tư thế b�nh đẳng của chủ đối với kh�ch, c�i phong th�i đ�ng ho�ng của những con người lu�n lu�n tự chủ được m�nh:


Tống qu�n quy khứ độc b�ng ho�ng,
M� thủ x�m x�m chỉ đế hương.
Nam Bắc t�m linh huyền phản b�i,
Chủ t�n đạo vị phiếm ly trường.
Nhất đ�m tiếu khoảnh, ta ph�n quệ,
Cộng xướng th� gian, t�ch đối s�ng.
Vị thẩm h� thời tr�ng đổ diện,
�n cần �c thủ tự huy�n lương.
(Tống Bắc sứ S�i Trang Khanh)

(Tiễn �ng ra về, m�nh t�i luống những b�ng khu�ng,
Ngựa xăm xăm hướng về nẻo qu� hương nh� vua.
Nỗi l�ng Nam Bắc lưu luyến tr�n ngọn cờ người ra đi,
T�nh chủ kh�ch dạt d�o trong ch�n rượu gi� biệt.
Vừa n�i cười đ� m� thoắt đ� ngậm ng�i dứt �o,
Tiếc những l�c hai giường đối diện, xướng họa c�ng nhau.
Biết bao giờ lại được gặp mặt,
Để nắm tay �n cần kể nỗi h�n huy�n).

Thế rồi, khi t�nh thế x� tắc kh�ng c�n t�i n�o ngăn được cuộc x�m lăng �o ạt của lũ giặc M�ng Th�t, Trần Quang Khải lập tức cởi �o ph�ng văn, kho�c �o tướng sĩ, dẫn đầu một đạo qu�n, ra đi. V� cứ thế, dưới quyền tiết chế của quốc c�ng Trần Quốc Tuấn, �ng x�ng pha trận mạc khắp nơi, hết Nghệ An ra Thăng Long, lại đi c�c trấn ph�a bắc... cho đến ng�y to�n thắng.

C�i tấm l�ng hăng h�i bất kỳ việc g� cũng kh�ng từ nan, cũng thung dung nhận lấy v� l�m hết m�nh đ�, Trần Quang Khải giữ được cho m�i đến gi�. V� c�i n�t dung dị m� kho�ng đạt, h�o h�ng trong con người �ng cũng vậy, vẫn l� một cốt t�nh đặc sắc l�m trẻ trung m�i ng�i b�t của nh� thơ. B�i thơ Cảm xu�n c� lẽ l�m �t l�u trước l�c mất l� biểu hiện kết hợp cả hai mặt kho�ng đạt v� hăng h�i n�i tr�n.


Vũ bạch ph� mai tế nhược ti,
Bế m�n ngột ngột tọa thư si.
B�n phần xu�n sắc nh�n sai qu�,
Ngũ thập suy �ng dĩ tự tri.
Cố quốc t�m t�y phi điểu quyện,
�n ba hải kho�t t�ng l�n tr�.
Sinh b�nh đởm kh� lu�n khu�n tại,
Giải đảo đ�ng phong ph� nhất thi.

(Cảm xu�n, I)
(L�m r�m mưa bụi gội hoa mai,
Kh�p chặt ph�ng thơ ngất ngưởng ngồi.
Gi� nửa phần xu�n cam bỏ uổng,
Tới năm chục tuổi biết suy rồi.
Mơ m�ng nước cũ chim bay mỏi,
Khơi thẳm nguồn �n, c� kh� bơi.
Đảm kh� ng�y n�o r�y vẫn đ�,
Đ� nghi�ng ngọn gi� đọc thơ chơi!)
(Ng� Tất Tố dịch)

C�n tiếp.

H� �n - Trần Quốc Vượng

http://vnthuquan.net/truyen/truyen.aspx?tid=2qtqv3m3237nvn1nqnvn31n343tq83a3q3 m3237ntn

[Lạc Việt]

Trần Th�i T�ng
mở nghiệp nh� Trần



Trần Th�i T�ng tức Trần Cảnh, vua thứ nhất của nh� Trần, sinh ng�y 17-7-1218, mất ng�y 4-5-1277, l�m vua 33 năm, nhường ng�i 19 năm, thọ 59 tuổi.

Trần Cảnh l� con thứ Trần Thừa, một người nhiều mưu lược, dưới triều L� từng giữ chức Nội thị kh�n thủ (đứng đầu c�c quan hầu cận vua L� trong cung). Nhờ c� Trần Thủ Độ l� ch� họ khi ấy l�m Điện tiền chỉ huy sứ, Trần Cảnh thường xuy�n được ra v�o cung, sau lấy L� Chi�u Ho�ng. Năm 1226, L� Chi�u Ho�ng nhường ng�i cho Trần Cảnh v� vương triều Trần được th�nh lập từ đấy.

L�n l�m vua, Trần Cảnh đổi ni�n hiệu l� Kiến Trung; năm 1232, đổi l� Thi�n ứng Ch�nh b�nh; năm 1251, lại đổi l� Nguy�n Phong v� ni�n hiệu Nguy�n Phong đ� đi v�o lịch sử như c�i mốc lớn ghi chiến c�ng đầu ti�n trong cuộc kh�ng chiến chống Nguy�n M�ng hồi thế kỷ 13 m� thơ Trần Nh�n T�ng ca ngợi:


Bạch đầu qu�n sĩ tại,
V�ng v�ng thuyết Nguy�n Phong.
(L�nh bạc đầu c�n đ�,
Kể m�i chuyện Nguy�n Phong).

Ng�y 17-1-1258, (ni�n hiệu Nguy�n Phong thứ 7) qu�n Nguy�n tr�n tới c�nh đồng B�nh Lệ (ph�a nam Bạch Hạc, Việt Tr�, Ph� Thọ), Trần Th�i T�ng chỉ huy cuộc chiến đấu chống giặc. Theo Đại Việt sử k� to�n thư tả: "Vua tự l�m tướng đốc chiến đi trước, x�ng pha t�n đạn"...

Ng�y 29-1-1258, Trần Th�i T�ng c�ng th�i tử Ho�ng (sau l� vua Trần Th�nh T�ng) đ� ph� tan qu�n Nguy�n ở Đ�ng Bộ Đầu, giải ph�ng Thăng Long, kết th�c thắng lợi cuộc kh�ng chiến chống Nguy�n M�ng lần thứ nhất. Trần Th�i T�ng đ� trở th�nh �ng vua anh h�ng cứu nước.

Nhưng t�n tuổi Trần Th�i T�ng được sử s�ch lưu truyền c�n v� �ng l� một nh� Thiền học, một triết gia c� những tư tưởng s�u sắc, độc đ�o v� một t�nh c�ch kh� lạ l�ng, t�c giả s�ch Kh�a hư lục, một t�c phẩm cổ nhất, quan trọng nhất về phương diện triết học Thiền của thời Trần.

Kh�a hư lục nghĩa l� ghi ch�p về ph�p tu dưỡng đạo hư tịch. Trần Th�i T�ng viết s�ch n�y v�o qu�ng từ năm 1258 đến trước l�c mất (1277), tức l� sau khi �ng đ� nhường ng�i cho L� Th�nh T�ng rồi v�o n�i tu h�nh. X�t về ni�n đại, Kh�a hư lục l� cuốn s�ch xưa nhất hiện c�n giữ được trong kho thư tịch cổ Việt Nam. X�t về nội dung, Kh�a hư lục vừa c� gi� trị triết học, vừa c� gi� trị văn học, bởi Trần Th�i T�ng mượn để biểu đạt tư tưởng, cảm x�c của m�nh l� h�nh thức văn, luận, thể biền ngẫu v� kệ, thể thơ thất ng�n, ngũ ng�n... Tất cả đều gi�u h�nh tượng, gi�u chất trữ t�nh.

Trong một văn bản Kh�a hư lục c� b�i Tựa Thiền t�ng chỉ nam của Trần Th�i T�ng viết, �ng đ� kể lại sự việc năm 1236 đang đ�m �ng bỏ cung điện v�o n�i, định ở đ� tu h�nh, nhưng Trần Thủ Độ đến nơi, cương quyết mời �ng trở lại ng�i vua, v� c�u chuyện n�y gắn liền với tiểu sử đời �ng, với đặc điểm của Phật gi�o Việt Nam thời Trần: "Năm thứ 5, ni�n hiệu Thi�n ứng Ch�nh b�nh, đ�ng đ�m mồng ba th�ng tư năm B�nh Th�n (1236), nh�n vi h�nh ra cửa cung, bảo người tả hữu rằng: Trẫm muốn ra chơi để ngầm nghe lời d�n, xem � d�n t�nh như thế n�o... Giờ hợi đ�m ấy, một ngựa lẻn ra, qua s�ng m� đi về ph�a Đ�ng... Giờ m�o ng�y h�m sau th� đến bến đ� Phả Lại s�ng Đại Than, sợ người ta biết, lấy vạt �o che mặt qua s�ng... Gập ghềnh, n�i thẳm khe s�u, ngựa mỏi kh�ng tiến được, trẫm bỏ ngựa leo dốc m� đi, giờ m�i tới đầu n�i Y�n Tử. Sớm mai l�n thẳng đỉnh n�i, thăm quốc sư Tr�c L�m đạo sa m�n... Bấy giờ Th�c phụ Trần C�ng (tức Thủ Độ)... nghe tin trẫm bỏ đi, sai tả, hữu t�m kiếm khắp nơi, b�n c�ng với c�c vị quốc l�o t�m đến n�i n�y. Gặp trẫm, Th�i sư n�i thống thiết rằng: "Bệ hạ v� mục đ�ch tu cho ri�ng m�nh m� l�m thế th� được, nhưng c�n quốc gia x� tắc th� sao? V� để lời n�i su�ng m� b�o đời sau th� sao bằng lấy ch�nh th�n m�nh l�m người dẫn đạo cho thi�n hạ?"... Do đấy, trẫm c�ng c�c vị quốc l�o về kinh, gắng lại l�n ng�i...".

C� lẽ �t thấy trong lịch sử Phật gi�o nước n�o lại n�u vấn đề "quốc gia x� tắc" ra v� giải quyết theo hướng đặt "quốc gia x� tắc" l�n tr�n hết, trước hết như thế. ở Việt Nam, "quốc gia x� tắc" bao giờ cũng l� vấn đề trọng đại nhất. Th�i độ đối với "quốc gia x� tắc" ch�nh l� thước đo gi� trị của mỗi người, bất kể họ ở cương vị n�o. Nghe theo tiếng gọi của "quốc gia x� tắc", Trần Th�i T�ng trở về triều v� 22 năm sau, Trần Th�i T�ng đ� ph� tan qu�n x�m lược Nguy�n M�ng, giữ vững "quốc gia x� tắc".

Trần Th�i T�ng quả l� người c� một t�nh c�ch đặc biệt. L�c l�m tướng, đ�nh giặc th� anh dũng "x�ng v�o mũi t�n h�n đạn", khi l�m vua, th� "ph� qu� kh�ng đủ l�m trọng", c� thể sẵn s�ng từ bỏ ngai v�ng kh�ng ch�t luyến tiếc.
Ng� Th� Sĩ, sử gia thế kỷ 18 đ� nhận x�t về Trần Th�i T�ng: "Trần Th�i T�ng tuy � từ gần với đạo kh�ng tịch m� ch� th� rộng xa, cao si�u cho n�n bỏ ng�i b�u như tr�t đ�i d�p r�ch vậy".

Lời nhận x�t n�y tưởng như một n�t khắc thần th�i Trần Th�i T�ng, b� đuốc của Thiền học Việt Nam, gương mặt văn h�a đẹp v� lạ đến kh�c thường trong lịch sử Việt Nam.

H� �n - trần quốc vượng.

C�n tiếp.

H� �n - Trần Quốc Vượng

http://vnthuquan.net/truyen/truyen.aspx?tid=2qtqv3m3237nvn1nqnvn31n343tq83a3q3 m3237ntn

[Lạc Việt]

Th�i sư
Trần Thủ Độ

Trần Thủ Độ l� nh�n vật trụ cột của triều Trần. �ng l� c�ng thần s�ng lập triều Trần v� l� người thực tế nắm quyền l�nh đạo đất nước những năm đầu triều Trần, khoảng gần 40 năm (1226-1264). Sử ch�p: "Th�i T�n lấy được thi�n hạ đều l� mưu sức của Thủ Độ cả, cho n�n nh� nước phải nhờ cậy, quyền hơn cả vua". (*)

Trần Thủ Độ cũng l� nh�n vật bị c�c sử thần thời phong kiến ch� tr�ch nhiều. Dưới ng�i b�t của họ, Trần Thủ Độ hiện ra như một quyền thần v� học, c� t�i m� kh�ng c� đức, c� c�ng với nh� Trần, lại c� tội với nh� L�. Nhưng khi ch�p về việc "Trần Thủ Độ giết hết t�n thất nh� L�" trong Đại Việt sử k� to�n thư; Ng� Sĩ Li�n cũng ch� trong ngoặc đơn l� "việc n�y chưa chắc đ� c� thực".

Nh�n d�n lại đ�nh gi� �ng với c�ch nh�n kh�c quan điểm Nho gi�o. Trong đền thờ �ng tr�n đồi Lim (Ti�n Sơn, H� Bắc) c� hai c�u đối treo ở trước b�n thờ như sau:


C�ng đ�o vu kim, bất đ�n Trần gia nhị b�ch tải.
Luận định thi�n cổ, kỳ tại Nam thi�n đệ nhất lưu.
(C�ng đức của �ng để m�i đến ng�y nay, kh�ng chỉ b� hẹp trong hai trăm năm đời nh� Trần.
Sau ngh�n đời, c�ng luận đ� định, �ng đ�ng liệt v�o bậc thứ nhất dưới trời Nam). (**)

Trần Thủ Độ sinh năm Gi�p Dần (1194) ở l�ng Lưu X�, huyện Ngự Thi�n, lộ Long Hưng, nay l� x� Canh T�n, huyện Hưng H�, tỉnh Th�i B�nh. Tổ ti�n �ng vốn nối đời l�m nghề đ�nh c�, từ Y�n Sinh (Đ�ng Triều, Quảng Ninh) về v�ng s�ng nước Hiển Kh�nh, Tức Mặc ven bờ s�ng Hồng (thuộc tỉnh Nam Định ng�y nay), rồi sang ở v�ng B�t X� - Tam N�ng (t�m l�ng X�, ba l�ng N�ng) cạnh d�ng s�ng Luộc. Đến đời th�n phụ của Trần Thủ Độ v� nguy�n tổ Trần L� của nh� Trần th� họ Trần trở n�n gi�u c�, người ở quanh v�ng quy phụ, "...nh�n c� nhiều người cũng nổi l�n l�m giặc". Nhất l� từ khi Trần L� c� người con g�i l� Trần Thị Dung lấy Ho�ng Th�i tử Sảm (sau l� vua L� Huệ T�ng) th� thanh thế c�ng lớn. Trần Thủ Độ c�ng với những người con ưu t� kh�c của họ Trần sớm tham gia lập c�c đội hương binh đi đ�nh dẹp c�c thế lực c�t cứ kh�c, l�c đầu nhằm kh�i phục cơ nghiệp cho nh� L�. Năm 1224, �ng được nh� L� phong l�m Điện tiền chỉ huy sứ, quản l� c�c đạo qu�n bảo vệ kinh th�nh. "Thủ Độ tuy kh�ng c� học vấn, nhưng t�i lược hơn người, l�m quan triều L� được mọi người suy t�n".

�ng mất th�ng Gi�ng năm Gi�p T� (1264), thọ 71 tuổi. L� Qu� Đ�n ch�p trong Kiến văn tiểu lục: "Trần Thủ Độ sau khi chết, ch�n ở địa phận x� Ph� Ngự, huỵện Ngự Thi�n, nơi để mả c� hồ đ�, dơi đ�, chim đ� v� b�nh phong bằng đ�, chỗ đất ấy rộng đến hai mẫu, c�y cối um t�m. Về tư điền, trước vẫn liệt v�o hạng thượng đẳng, c�c quan phủ, huyện, huấn, gi�o đến k�nh tế".

Trần Thủ Độ l� người c� bản lĩnh v� c� t�nh kh�c thường. �ng xử l� việc g� cũng thẳng thắn, thường quyết đo�n theo � ch� của m�nh, �t chịu để cho t�nh cảm sai khiến. Cuộc đời v� sự nghiệp của Trần Thủ Độ gắn liền với nghiệp đế của họ Trần. Nhưng hiệu quả lịch sử những việc �ng l�m đ� đưa nước nh� qua khỏi cuộc suy vong cuối triều L� v� khởi dựng n�n thời đại Đ�ng A rực rỡ những chiến c�ng oanh liệt chống ngoại x�m v� những th�nh tựu x�y dựng đất nước.

Cuối triều L�, ch�nh quyền trung ương bất lực trước cuộc suy tho�i về kinh tế v� hỗn loạn về ch�nh trị. Thi�n tai, mất m�a, đ�i k�m xảy ra li�n tiếp. C�c thế lực c�t cứ nổi l�n khắp nơi đ�nh giết lẫn nhau, cướp b�c bừa b�i. Ngo�i bi�n th�y, Chi�m Th�nh v� Ch�n Lạp thường xuy�n quấy ph�. Đế quốc M�ng Cổ cũng đ� tung v� ngựa sang ph�a Đ�ng đ�nh Kim, diệt T�y Hạ, chiếm Triều Ti�n, chuẩn bị x�m lược Tống v� c�c nước ph�a Nam.

Trong l�c ấy, vua L� Cao T�ng vẫn mải m� rong chơi, say đắm thanh sắc, th�ch x�y dựng cung điện, đền miếu, kh�ng thiết g� đến ch�nh sự. Vua L� Huệ T�ng th� nhu nhược, bệnh hoạn, năm Gi�p Th�n (1224) truyền ng�i cho con g�i l� L� Chi�u Ho�ng mới 6 tuổi rồi đi tu ở ch�a Ch�n gi�o.

Trần Thủ Độ đạo diễn cuộc ch�nh biến th�ng Chạp năm ất Dậu (tức th�ng 1-1226), xếp đặt việc L� Chi�u Ho�ng nhường ng�i cho chồng l� Trần Cảnh với lời lẽ trong chiếu nhường ng�i rằng: "...Trẫm l� nữ ch�a, t�i đức đều thiếu, kh�ng c� người gi�p đỡ, giặc cướp nổi l�n như ong, giữ thế n�o nổi ng�i b�u nặng nề".

L�m cuộc đảo ch�nh thay đổi triều đại m� kh�ng xảy ra đổ m�u v� đảo lộn lớn trong nước, Trần Thủ Độ tỏ ra l� một nh� ch�nh trị s�ng suốt, kh�n kh�o.

Ngay sau khi l�n l�m vua, Trần Th�i T�ng phong Trần Thủ Độ l�m Quốc thượng phụ nắm giữ mọi việc cai trị thi�n hạ. Năm sau lại phong Trần Thủ Độ l�m th�i sư giữ tất cả việc h�nh qu�n, đ�nh dẹp trong nước. �ng l� một nh� l�nh đạo t�i giỏi v� tận tụy chăm lo việc nước. Ph�m c�ng việc g� l�m cho đế nghiệp Đ�ng A vững mạnh, �ng đều cương quyết l�m bằng được. Năm 70 tuổi, trước l�c chết 5 th�ng, sử c�n ch�p việc �ng đi tuần ở v�ng bi�n giới Lạng Sơn. "Thủ Độ tuy l�m tể tướng m� ph�m c�ng việc, kh�ng việc g� kh�ng để �. V� thế đ� gi�p n�n vương nghiệp, giữ được tiếng tốt cho đến l�c mất".

Ngay từ những năm đầu triều Trần, �ng đ� đ�nh dẹp được c�c thế lực c�t cứ ở c�c địa phương v� tổ chức lại bộ m�y h�nh ch�nh từ trung ương đến cấp x�. �ng đặt ra sổ trướng tịch ghi ch�p danh s�ch d�n gian trong x�, th�n, từ quan văn, quan v�, binh l�nh, ho�ng nam, trung l�o, t�n tật, người ngụ cư... để nắm chắc hộ khẩu trong nước. C� lần duyệt định hộ khẩu, b� Linh Từ quốc mẫu muốn xin ri�ng cho một người l�m c�u đương (một chức dịch trong x�). �ng gật đầu, rồi ghi t�n họ, t�n qu� qu�n. Khi x�t đến x� ấy, hỏi t�n ấy đ�u, người ấy mừng rỡ chạy đến. Trần Thủ Độ n�i: "Ngươi v� c� c�ng ch�a xin cho được l�m c�u đương, kh�ng thể v� như những c�u đương kh�c được, phải chặt một ng�n ch�n để ph�n biệt". Người ấy k�u van xin th�i, hồi l�u mới tha cho. Từ đấy kh�ng ai d�m đến thăm v� việc ri�ng nữa.

�ng đề cao tư tưởng ph�p trị, định ra luật lệ, quy chế h�nh ch�nh v� gương mẫu thực hiện. Sử c�n ch�p chuyện Linh Từ quốc mẫu c� lần ngồi kiệu đi qua chỗ thềm cấm bị người qu�n hiệu ngăn lại. Về nh� b� kh�c bảo với Trần Thủ Độ rằng: "Mụ n�y l�m vợ �ng m� bọn qu�n hiệu ấy khinh nhờn như thế". Thủ Độ giận sai đi bắt. Người qu�n hiệu ấy chắc l� phải chết. Khi đến nơi, Thủ Độ vặn hỏi trước mặt, người qu�n hiệu đem sự thực trả lời. Thủ Độ n�i: "Ngươi ở chức thấp m� biết giữ ph�p nước như thế, ta c�n tr�ch g� nữa". Rồi lấy v�ng lụa thưởng cho người ấy.

L� người c� c�ng dựng nước, c� t�i trị nước, vua cũng �t khi d�m tr�i �. Bấy giờ c� người đ�n hặc �ng, v�o gặp Th�i T�ng, kh�c m� n�i rằng: "Bệ hạ trẻ thơ m� Thủ Độ quyền hơn cả vua, đối với x� tắc sẽ ra sao?". Vua lập tức c�ng người ấy đến nh� Trần Thủ Độ v� n�i lại chuyện đ�. Trần Thủ Độ trả lời: "Đ�ng như lời người ấy đ� n�i", rồi lấy tiền lụa thưởng cho người ấy.

Trần Th�i T�ng v� qu� trọng Thủ Độ n�n muốn d�ng anh ruột �ng l� An Quốc l�m tể tướng. �ng thẳng thắn n�i với vua: "An Quốc l� anh thần, nếu l� người hiền th� thần n�n nghỉ việc, nếu cho thần l� hiền hơn An Quốc th� kh�ng n�n cử An Quốc. Nếu anh em c�ng l� tể tướng th� việc trong triều đ�nh sẽ ra sao". Vua b�n th�i.

Trong cuộc kh�ng chiến lần thứ nhất chống qu�n x�m lược M�ng Cổ, Trần Thủ Độ c� vai tr� hết sức quan trọng. Th�ng 12 năm Đinh Tỵ (tức th�ng 1-1258), qu�n M�ng Cổ, sau khi ti�u diệt nước Đại L� (V�n Nam), đ� tiến v�o lưu vực s�ng Hồng. Thế giặc rất mạnh. Qu�n Đại Việt bị đ�nh lui, vua Th�i T�ng phải bỏ Thăng Long r�t xuống ph�a nam. Vua ngự thuyền nhỏ đến thuyền em ruột l� Th�i �y Trần Nhật Hạo hỏi kế. Nhật Hạo lấy ng�n tay chấm nước viết hai chữ "Nhập Tống" ở mạn thuyền, � khuy�n vua n�n chạy sang nhờ vả nước Tống. Vua b�n rời thuyền đến hỏi Th�i sư Trần Thủ Độ, Trần Thủ Độ trả lời:

- Đầu t�i chưa rơi xuống đất, xin bệ hạ đừng lo!

V�o l�c gay go nhất của cuộc kh�ng chiến, c�u trả lời đanh th�p ấy của �ng đ� giữ vững được tinh thần d�m đ�nh v� quyết thắng của qu�n d�n Đại Việt trong cuộc phản c�ng quyết liệt đ�nh v�o Đ�ng Bộ Đầu ng�y 29-1-1258, buộc địch phải r�t chạy về nước.

Trần Thủ Độ xứng đ�ng được xếp v�o h�ng những nh�n vật kiệt xuất, đi đầu trong sự nghiệp dựng nước v� giữ nước trong lịch sử d�n tộc.


(*) C�c đoạn tr�ch dẫn kh�ng ghi dấu đều lấy ở s�ch Đại Việt sử k� to�n thư, Nh� xuất bản Khoa học x� hội, 1967, Tập I-II.
(**) Theo t�i liệu của cụ Hoa Bằng lưu tại Viện sử học.

C�n tiếp.

H� �n - Trần Quốc Vượng

[url]http://vnthuquan.net/truyen/truyen.aspx?tid=2qtqv3m3237nvn1nqnvn31n343tq83a3q3 m3237ntn