40 Gương Thành Công

[anbinh]

40 Gương Thành Công

Dale Carnegie
Nguyễn Hiến Lê dịch


Gương 001

Somerset Maugham


Theo bạn, kịch nào có giá trị nhất từ trước? Có lần, các nhà phê bình nổi danh về kịch đã bầu kín ở Nữu Ước để lựa lấy mười kịch có giá trị nhất thì kịch Hamlet đứng đầu sổ. Kịch đó viết cách đây trên ba trăm năm. Rồi kịch thứ nhì không phải là kịch Macbeth, hoặc kịch Vua Lear, kịch Nhà buôn ở Venice, mà là kịch Mưa. Vâng, kịch Mưa, một kịch diễn sự chiến đấu dông tố giữa Tình dục và Tôn giáo, một kịch soạn theo một chuyện ngắn của Somerset Maugham.

Kịch Mưa đã đem lại cho Maugham bốn chục ngàn Anh Kim, mà ông không mất chút công nào để soạn nó.

Việc xảy ra như vầy: Ông viết môt truyện ngắn nhan đề là Sadie Thomson. Viết xong, ông chẳng nhớ gì tới nó nữa. Nhưng một đêm John Colton lại chơi nhà ông, và Colton muốn có cái gì đọc để vỗ giấc ngủ, Maugham bèn đưa cho Colton ấn cảo truyện đó.

Colton say mê đọc, kích thích lạ lùng. Ông nhẩy xuống sàn đi đi lại lại, tưởng tượng ra như thấy truyện đã diễn thành kịch, một kịch sau này sẽ bất hủ.

Sáng hôm sau, ông chạy tìm Somerset Maugham, bảo:"Truyện này viết thành một kịch hay được. Tôi đã nghĩ về nó suốt đêm hôm qua. Báo đời! Biểu cho người ta đọc cái gì để dễ ngủ, mà làm cho người ta không chợp mắt lấy được một phút!".

Nhưng Maugham vẫn thản nhiên đáp:

- Viết thành kịch ư? Một kịch bệnh hoạn thì được. Rồi đem diễn được trong sáu tuần lễ. Không đáng để ý tới. Thôi đi.

Và chính kịch mà ông không thèm để ý tới đó đã đem lại cho ông bốn chục ngàn Anh Kim.

Kịch viết xong, nhiều gánh hát từ chối. Họ tin chắc rằng sẽ thất bại. Chỉ có Sam Harris chịu nhận. Ông sở dĩ nhận là có ý cho một đào trẻ tên là Jeanne Eagels đóng. Nhưng người quản lý gánh hát không chịu, muốn lựa một đào có danh hơn.

Rốt cuộc, Jeanne Eagels cũng được đóng và nàng thành công. Kịch diễn bốn năm rưỡi một lần, lần nào cũng có nàng và lần nào rạp cũng đông nghẹt.

Somerset Maugham đã viết nhiều tiểu thuyết có danh như Of Human Bondage, The Moon and Six-pence và The Painted Veil, khoảng hai chục kịch hay. Nhưng chính kịch trứ danh nhất của ông thì, ông lại không viết.

Bây giờ nhiều người coi ông là một thiên tài, nhưng hồi mới bắt đầu viết, ông thất bại luôn mười một năm. Nhà văn đã kiếm được hai trăm ngàn Anh kim đó, trong mười một năm ấy chỉ kiếm được mỗi một Anh kim.

Nhiều lúc đói, ông muốn xin một chân trong tòa soạn một nhà báo nào đó để có một số tiền nhất định mỗi tháng, nhưng không ai nhận ông cả. Ông bảo: "Kiếm không được việc tôi đành phải tiếp tục viết như vậy". Lúc đó ông đã đậu bằng cấp y khoa bác sĩ, họ thôi thúc ông bỏ truyện ngắn, truyện dài đi mà làm thuốc ra toa cho tấm thân đỡ cơ cực. Nhưng không có gì làm ông thay đổi quyết định sắt đá của ông là lưu danh lại trên những trang Văn học sử Anh.

Bod Ripley, nổi danh về cuốn Believe it or not, có lần bảo tôi:"Một người có thể làm việc như mọi không ai biết đến, trong mười năm rồi nổi danh trong mười phút". Lời đúng với Ripley và cả với Maugham.

Lần đầu tiên Somerset Maugham được nổi danh là do một ngẫu nhiên. Một kịch nào đó thất bại và ông bầu một gánh hát kiếm một kịch bản khác để thay. Chủ ý ông chưa muốn kiếm một kịch được hoan nghênh, chỉ muốn kiếm một kịch cũ cũ nào đó diễn đỡ, đợi ngày gặp được một kịch có chân giá trị. Vậy ông tìm bậy trong tủ của ông, xem ra may được một kịch nào chăng, và rút ra một kịch của Somerset Maugham, nhan đề là Lady Frederick. Kịch đó ông nhét vào tủ đã mấy năm rồi, nhớ đã đọc qua, và biết là chẳng hay ho gì, nhưng diễn tạm được ít tuần. Ông bèn cho diễn. Và phép mầu đã hiện ra. Kịch Lady Frederick thành công rực rỡ. Khắp thành phố London, ai cũng nói tới. Từ hồi Oscar Wilde tới nay, chưa có kịch gia nào làm cho người Anh vui thích như vậy.

Tức thì hết thẩy các ông bầu hát ở Luân Đôn tranh nhau xin kịch của Somerset Maugham. Ông lục lọi các vở kịch cũ trong tủ ra, và chỉ trong vài tuần, ba kịch của ông được đem diễn trong những rạp lớn.

Tiền tác giả chảy vô như suối. Các nhà xuất bản lăn xả vô xin ký giao kèo với vị thiên tài mới xuất hiện đó. Giấy mời của các hội bay tới như mưa, và sau mười năm sống trong bóng tối, Somerset Maugham bỗng được hoan nghênh trong các phòng khách sang trọng nhất.

Ông nói với tôi rằng không khi nào ông làm việc quá một giờ trưa, vì buổi chiều, óc ông như đặc lại. Ông viết dưới một mái hiên trên từng thượng biệt thự của ông ở Nice. Luôn luôn ông hút ống điếu và đọc sách triết lý khoảng một giờ rồi mới bắt đầu viết. Khi quân Đức chiếm nước Pháp, ông qua Nam Caroline viết trong một đồn điền.

--------------------------
Nguồn: VietShare.com

[anbinh]

Gương 002

Glenn L. Martin


Đêm rằm tháng giêng năm 1886, bà Minta Martin ở Macksbung nằm mộng thấy ngồi trên một cái máy, bay trên không trung, lượn trên châu thành bà ở, đưa tay ra vẫy vẫy bạn bè đứng dưới đường và buồn rầu vì họ không thể bay như mình được.

Việc đó xảy ra mười bảy năm trước khi hai anh em Wright bay thử lần đầu.

Gặp lúc khác thì chắc bà không để ý gì tới giấc mộng đó cả, nhưng hồi ấy bà đương có mang và đã được nghe nhiều người đoán điềm giải mộng nên bốn mươi tám giờ sau, khi sanh con trai là Glenn Martin thì bà tin rằng con bà sau này sẽ bay được trong không trung như bà.

Điều lạ lùng nhất trong truyện đó là con bà sau tập bay thật, sau hai anh em Wright một chút và là người thứ ba ở Châu Mỹ lái một máy bay tự mình sáng chế ra.

Bây giờ Martin là người đứng đầu trong kỹ nghệ hàng không mà ông đã làm cho phát triển một cách phi thường. Xưởng chế tạo của ông, tức công ty Glenn L. Martin, ở gần Baltimore xứ Maryland, là một trong ba xưởng chế tạo phi cơ lớn nhất thế giới. Ông đã đóng những chiếc Marauder cho lục quân, Mariner cho hải quân và Baltimore cho nước Anh. Ông là nhà chế tạo phi cơ danh tiếng nhất thế giới. Mà nếu thân mẫu ông không nằm mộng thấy mình bay lên trên không trung thì có lẽ ông đã không lựa nghề đó.

Bạn hỏi tôi:

- Tại sao vậy?

Là vì suốt thời thơ ấu của ông, bà cụ thường kể cho ông nghe giấc mộng ấy, gây cho ông một mục đích cao vời, một quyết tin, một tham vọng: chinh phục được thế giới của bão tố. Mà ở trên những cánh đồng cỏ miền Kansas, nơi tuổi thơ ông trôi qua, luôn luôn có những trận bão tố dữ dội cần phải chế ngự.

Trong một cuộc phỏng vấn, ông kể cho nghe rằng những trận gió ở Kansas đã đóng một vai trò chủ yếu trong thời thiếu niên của ông. Hồi sáu tuổi, ông lấy một chiếc mền cột vào chiếc xe nhỏ sơn đỏ, rồi cho gió thổi xe chạy trên đường phố như thuyền buồm chạy trên sông.

Sau ông đi giày đạp tuyết, tay cầm một chiếc buồm tự ông cắt lấy rồi để gió đẩy chạy trên băng. Ông cũng dùng cách đó để khỏi phải đạp xe máy. Ông bảo rằng thời đó hễ gặp một khu rộng nào có thể dùng buồm để di chuyển được là ông cũng mê mẩn, như bị thôi miên.

Tôi ngờ rằng cái thời xa xăm ấy, thời bà cụ Martin còn ở Kansas thì cụ chưa hề được nghe chữ tâm lý nhưng cụ đã dùng một phương pháp tâm lý mà các tâm lý gia ngày nay chắc chắn đều công nhận là hiệu quả, để nung lòng can đảm và đức tự tin của con trai. Khi con khôn lớn, làm được một việc gì thì cụ để cho cậu tự lãnh lấy mọi trách nhiệm. Một lần cậu muốn có một đôi giày trượt tuyết mà không có tiền mua, cụ bảo cậu lại tiệm thợ rèn mà mượn đồ, xin sắt, tự rèn lấy một đôi, cậu vâng lời làm liền. Muốn có một chiếc diều, cậu cũng phải làm lấy. Và đọc một tạp chí, cậu đã nảy ra ý chế ra một kiểu diều rất mới có hai tầng cánh. Cậu ráp nó trong nhà bếp và khi thấy nó bay thẳng hơn, cao hơn tất cả những diều khác ở Kansas, cậu thích thú, hăng hái vô cùng.

Cậu hãnh diện về sự thành công đó đến nỗi tự tổ chức cuộc thi diều và cậu thắng. Thế là các trẻ em trong châu thành đều năn nỉ cậu làm cho một chiếc diều như của cậu.

Cậu bé Glenn Luther Martin - mà năm chục năm sau chế tạo được chiếc phi cơ lớn nhất thế giới, chiếc Mars. Hồi đó lập một xưởng làm diều trong nhà bếp của bà cụ. Mỗi đêm cậu làm được ba chiếc diều và bán hai cắc rưỡi một chiếc: trả mặt một cắc rưỡi cho trả góp làm ba tuần, mỗi tuần năm xu.

Lòng tự tin của cậu còn tăng lên nữa khi cậu thấy mình có khiếu về máy móc và có thể làm được nhiều đồ mà các trẻ khác làm không được.

Ba chục năm sau, khi ông đã chế tạo những phi cơ đánh đắm được nhiều chiến hạm, một ký giả ở Cleveland lại phỏng vấn ông về những bước đầu trong nghề, ông đáp:

- Má tôi đã ảnh hưởng nhiều đến tôi. Người đã khuyến khích tôi làm diều trong nhà bếp. Người đã tập cho tôi đức tự tin.

Khi những chiếc xe hơi đầu tiên xuất hiện ở Kansas, Martin chỉ ước ao mỗi một điều là được lái loại xe kỳ dị chạy không cần ngựa đó. Ông xin được vào làm trong một hãng sửa xe. Sau này, khi gia đình ông dời qua Santa Ana ở California, ông mở một hãng sửa xe, xin được làm đại lý các hãng xe Ford và Maxwell. Hồi đó, ông hai chục tuổi, làm nghề bán và sửa xe ấy mà kiếm được từ ba đến bốn ngàn Mỹ kim mỗi năm.

Rồi một việc xảy ra làm cho cuộc đời ông thay đổi hẳn.

Một buổi sáng năm 1905, một tin trong báo làm ông sửng sốt rồi như bị thôi miên: hai anh em Wright ở Kitti Hawk, miền Bắc Caroline, đã bay được trong một trăm giây. Tin đó kích thích ông vô cùng, ông nhận ra rằng thứ máy bay đó đương rầm rộ mở một kỷ nguyên mới.

Vậy ra hai anh em Wright đã bay được trong một trăm giây. Ông lấy đồng hồ ra, đếm một trăm giây, rồi tự nhủ: "Có người bay được một trăm giây thì sau này sẽ có người chế tạo được những máy bay bay được một giờ, có lẽ năm giờ.... biết đâu chừng?"

Vài tháng sau ông lại bị kích thích một lần nữa: ông thấy một tạp chí kỹ thuật in hình phi cơ của hai anh em Wright. Nghiên cứu tỉ mỉ hình đó xong, ông thưa với bà cụ:

- Xét cho kỹ thì chẳng qua máy bay chỉ là một chiếc diều lớn có động cơ. Con làm diều được, thì cũng chế tạo một chiếc máy bay như vậy được, để con làm rồi lắp ráp cho má xem.

Bà cụ nhớ lại giấc mộng hồi xưa, đáp:

- Con có lý, con có lý, con tất làm được.

Hồi đó ông hai mươi tuổi, ham bay tới nỗi muốn bỏ hết thời giờ vào việc chế tạo máy bay. Nhưng không được như sở nguyện vì còn phải kiếm ăn nữa, cho nên ban ngày đành trông nom hãng xe hơi, còn ban đêm, ồ ban đêm, thì tha hồ muốn làm gì thì làm. Mới đầu ông đóng một kiểu diều lớn chở nổi một người, không có động cơ, rồi ông tập bay thử. Sau nhiều tháng tập bay như vậy, ông nóng lòng muốn chế tạo một phi cơ thực, có động cơ đàng hoàng. Nhưng phải làm ra sao bây giờ? Ông mù tịt hay gần như mù tịt về khoa khí động học, và chưa được học tập về kỹ thuật bao giờ.

Mặc dầu vậy ông cũng cố đóng một chiếc máy bay, không có bản đồ vẽ trước, mà cũng chẳng được ai giúp đỡ, chỉ bảo. Ông hăng hái lắm, lại một thư viện công cộng, đọc sách về kỹ thuật xây cầu vì ông nghĩ rằng biết cách xây cầu thì sẽ tìm được cách đóng một chiếc phi cơ nhẹ chở được một người và một động cơ.

Năm 1908 ông chế tạo xong chiếc phi cơ thứ nhất trong một nhà thờ bỏ hoang ở Santa Ana, xứ Californie mà ông phải mướn mỗi tháng mười hai Mỹ kim. Thân phụ ông mắc cỡ vì có đứa con điên điên khùng khùng bán xe hơi kiếm được rất nhiều tiền thì không chịu lại bỏ phí thì giờ chế tạo những máy để bay. Thanh niên trong tỉnh thấy ông bỏ ăn, bỏ ngủ, không biết là ngày lễ, ngày nghỉ là gì, cặm cụi hết tháng hết năm, cũng chế giễu ông nữa. Một bà già nọ lại thuyết thân mẫu ông để cụ bảo ông bỏ cái ý của ma quỷ đó đi.

- Nếu thượng đế muốn cho loài người bay được thì đã cho chúng ta cặp cánh rồi, phải không cụ?

Chỉ mỗi có một người khuyến khích ông là thân mẫu ông. Cụ nhớ lại giấc mộng của cụ. Cụ tin chắc con cụ sẽ bay được. Mỗi đêm cụ cặm cụi với con trong ngôi nhà thờ hoang, cầm chiếc đèn dầu chiếu sáng cho con làm. Kẻ tò mò ngó qua cửa sổ xem thằng khùng đó làm cái trò gì. Ông bực mình sơn các cửa kính không cho ai nhìn qua được nữa. Rồi ông khóa cửa lại. Nhưng họ vẫn tới để cười, chế ông. Ông lại phải mướn người coi cửa để ngăn họ đừng tới gần.

Luôn mười ba tháng như vậy, hai mẹ con ông làm việc đêm này qua đêm khác, cả trong đêm lễ Giáng Sinh, cả trong đêm Nguyên Đán. Nhưng xin bạn đừng phàn nàn cho họ. Công việc đó không phải là một công việc thường: nó là một sự đam mê. Không phải là một chuyện đóng một phi cơ mà là chuyện chinh phục thế giới của gió bão, cho một giấc mộng thành sự thật. Chắc chắn hồi ấy ông sống vui thích hơn một ông vua hoặc một nhà triệu phú rất nhều. Có lần ông bảo tôi rằng mười ba tháng đó là quãng đời đẹp nhất của ông.

Ông lắp một động cơ hai mã lực vào phi cơ của ông. Muốn cho nhẹ, ông thay cái vỏ gang bằng một cái vỏ đồng. Ông phải đẽo sáu chiếc chong chóng mới được một cái vừa ý.

Sau cùng phi cơ đóng xong. Phải phá một vài mảng tường của nhà thờ rồi ngày cuối tháng bảy năm 1909, vào nửa đêm, Glenn Martin và hai người phụ tá, đẩy máy bay ra ngoài, cho ngựa kéo nó lên đường cái hơn năm cây số nữa, tới một cánh đồng để sáng sớm hôm sau bay thử. Sở dĩ phải kéo ban đêm như vậy là để cho ngựa không thấy hình thù kỳ dị của nó mà hoảng hốt.

Tinh sương ngày mùng một tháng tám năm 1909, Glenn Martin leo lên phi cơ, mở máy, động cơ nổ vang trời. Ông lên số, máy ông rung chuyển mạnh, đâm xiên đâm xẹo, rồi thì, ôi phép mầu! Nó cất cánh được. Em nhỏ Glenn Martin xưa làm diều trong nhà bếp ở Kansas nay đã bay được. Phút đó là phút quan trọng nhất đời ông.

Sau ông đóng những chiếc China Clipper, tức những phi cơ đầu tiên đã vượt Thái Bình Dương và đóng rất nhiều phi cơ chiến đấu.

Đời ông là một tấm gương sáng cho ta thấy năng lực phi thường của một ý chí chuyên chú vào một mục đích độc nhất. Mới rồi ông nói với tôi:

- Nếu ông lựa một con đường và không khi nào quên mục đích của ông thì dù con đường khó khăn, lởm chởm đến đâu, rốt cuộc thế nào ông cũng tới được một nơi nào đó.

[anbinh]

Gương 003

S. Parkes Cadman



Hồi trước, ở Nữu Ước, lúc nào rảnh, tôi thường qua sông East River để phiếm đàm vài giờ thú vị với S Parkes Cadman ở Brooklyn. Ông là một trong những người nổi danh nhất ở Mỹ. Ông giảng đạo trong nhiều năm và là một người tiền phong về phát thanh.

Nếu bạn cho rằng bạn làm không kịp thở thì xin bạn nghe tôi kể những công việc thường ngày của ông.

Bảy giờ sáng ông dậy, trả lời hai chục hoặc ba chục bức thư, viết một ngàn rưỡi chữ cho tờ báo của ông, soạn một bài thuyết giáo, hoặc viết tiếp một cuốn sách, đi thăm năm hay sáu tín đồ, trở về nhà, đọc trọn một cuốn sách mới xuất bản, vậy là xong việc trong ngày đó, và đi ngủ vào khoảng hai giờ sáng.

Theo chương trình đó trong bốn mươi tám giờ thì tôi sẽ tối tăm mặt mũi lại, vậy mà ông giữ đúng được hàng tháng, hàng năm! Bạn thử tưởng tượng xem! Có lần tôi hỏi ông làm cách nào. Ông đáp là dễ lắm, chỉ việc dự tính trước công việc.

Ông bảo không đọc thư cho thư ký đánh máy mà đọc trước một máy ghi âm, như vậy mỗi ngày tiết kiệm được một giờ. Ông lại nói chính Gladstone đã cho ông một bài học quý giá về cách làm việc. Khi điều khiển chính sự nước Anh, Gladstone kê bốn cái bàn trong phòng làm việc: một bàn cho các công việc văn học, một bàn cho thư từ, một bàn cho các việc chính trị và một bàn cho những việc nghiên cứu riêng. Gladstone nghĩ rằng thay đổi công việc thì làm việc được nhiều hơn, nên làm ở bàn này một lúc rồi qua bàn khác. Ông Cadman cũng theo đúng vậy, thay đổi công việc luôn và theo ông thì nhờ vậy óc ông được minh mẫn.

Ông thay đổi cả sách đọc. Nếu bạn tưởng rằng học giả Cadman chỉ đọc những sách về thần học, thì bạn lầm lớn. Ông cho rằng phải đổi sách đọc cũng như đổi món ăn. Vì vậy mỗi tuần ông đọc hai ba cuốn tiểu thuyết trinh thám. Ông thích Sherlock Holmes và cho truyện The hound of the Baskervilles là truyện trinh thám hay nhất từ trước tới nay.

Ngày tôi lại thăm ông, tôi thấy bốn cuốn sách trên bàn. Một cuốn giảng cách lựa thức ăn hàng ngày của bác sĩ Hay; một cuốn nhan đề là The Romance of Labrador (loại tiểu thuyết phiêu lưu), một cuốn hồi ký về triều đình vua Louis XIV, và một truyện trinh thám mới xuất bản.

Theo tôi cái điều lạ lùng nhất trong con người lạ lùng đó là ông làm phu trong mỏ than ở quê ông, ông mới mười một tuổi, và trong mười năm đằng đẳng ông tiếp tục làm dưới mỏ tám giờ mỗi ngày để nuôi một bầy em dại.

Bấy giờ ai mà chẳng nghĩ rằng ông không làm sao thành người có học được. Vậy mà sau này ông thành một người học rộng nhất châu Mỹ. Ông bảo tôi rằng bất kỳ về ngành nào trong văn học Anh, ông cũng biết được kha khá. Hồi ông làm mỏ, luôn luôn phải đợi một hoặc hai phút để người ta trút hết than trong xe ông đẩy, trong lúc đợi, ông rút trong túi ra một cuốn sách. Bạn biết rằng trong mỏ than tối tăm đến nỗi đưa bàn tay ra cũng khó thấy được, vậy mà ông ránh đọc sách nhờ ánh sáng mù mù của chiếc đèn cũ. Bạn lại nhớ mỗi lần ông được nhiều lắm là được một trăm hai mươi giây song ông vẫn mang sách theo. Ông bảo rằng thà không đem cơm theo chứ không chịu không đem sách theo.

Vì ông biết chỉ có mỗi một cách thoát được cảnh ngục trong mỏ là đọc sách. Cho nên trong mười năm làm phu mỏ, mượn hay xin được cuốn sách nào trong làng bên cạnh là ông cũng đọc, trước sau hơn một ngàn cuốn. Vậy thì sau ông thành công, có gì lạ đâu. Một người như ông thì không có sức gì làm cho phải ngừng bước mà không tiến nữa. Mười năm sau sức học của ông đã kha khá, ông thi đậu một cách vẻ vang và được học bổng vào trường đại học Richmond.

Mỗi chủ nhật ông giảng đạo cho trên năm triệu tín đồ. Ông là một nhà thuyết giáo nổi danh nhất. Khắp thế giới đều được nghe giọng ông. Một lần đề đốc Byrd đánh vô tuyến điện tín từ Litte American cho ông để tỏ nỗi vui của bọn thám hiểm khi bắt được tiếng ông ở một nơi chân trời, gần Nam Cực. Vậy mà khi Cadman mới tới châu Mỹ, ông chỉ xin được việc thuyết giáo trong một nhà thờ, cho một trăm rưỡi tín đồ ở Millbrook, tiểu bang Nữu Ước. Họ định trả ông mỗi năm một trăm hai mươi Anh kim, nhưng không đủ tiền, đành trả ông bằng heo, gà, trái bom, khoai tây. Có người tặng ông một đống rơm.

[anbinh]

Gương 004

Đại Tướng Montgomery


Chín trăm lẻ hai chiến tranh đã xảy ra trong hai ngàn rưỡi năm nay: vậy mà đại tướng Anh là Bernard Montgomery đã lập được một kỷ lục mới trong nghệ thuật cầm quân. Trong mười lăm tuần lễ, ông và đội quân thứ tám của ông, tức "Đội quân sông Nile" đã đánh đuổi đại tướng Rommel và đội quân Phi Châu chạy dài khoảng ba ngàn cây số ra khỏi sa mạc Phi châu.

Trước khi ra quân, đại tướng Montgomery bảo sĩ tốt rằng họ sắp chiến đấu một trận quyết liệt trong lịch sử, một trận có lẽ đổi hướng cho đại chiến thứ nhì. Mà đúng vậy. Nếu đại tướng đại bại ở El Alamein thì quân Đức đã chiếm được Ai Cập, kinh Suez và có lẽ cả những mỏ dầu ở Iran và Iraq. Rồi họ có thể băng qua Ấn Độ bắt tay quân Nhật và cắt đứt những đường tiếp tế từ Nga và Trung Hoa.

Vậy mà thiếu chút nữa đại tướng đã không được cơ hội cầm quân ở El Alamein. Nguyên do là trong đại chiến thứ nhất, tại trận Meteron ông bị thương nặng ở phổi đến nỗi người ta tưởng ông đã chết và đem đi chôn. Thân mẫu ông kể lại chuyện đó như sau:

"Bernard ngã gục và người lính chạy giấy của nó bị bắn trúng tim, chết đè lên nó. Nó bất tỉnh, và được chở tới phòng cấp cứu. Bác sĩ bảo:"Người này chỉ sống được nửa giờ nữa thôi". Viên đại tá liền cho lệnh đào huyệt. Người ta đem xe cam nhông chở Bernard đi. Trên đường tới huyệt, người cầm lái thấy nó cựa cậy nhè nhẹ, bèn bảo bác sĩ: "Cái thây này chưa chết".

Vâng, nhờ trời, thây đó còn sống thật, và thây đó sau này thành một đại tướng nổi danh nhất của Anh trong đại chiến thứ nhì.

Bernard Law Montgomery đã suýt thành một nhà thuyết giáo, chứ không phải là một đại tướng. Thân phụ ông là giáo sĩ H.H. Montgomery, giám mục ở Tasmania và Bernard Montgomery muốn theo gót cha.

Nhưng năm 1899, ông mười hai tuổi, một hôm đứng trên lề đường London, nhìn đoàn quân diễn qua để sang Châu Phi đánh giặc Boer, nghe tiếng kèn, tiếng trống hùng dũng, thấy đám đông hoan hô, ông nhớ lại những chuyện phiêu lưu mà thân mẫu ông đã kể cho ông nghe hồi nhỏ rồi cuộc đời anh dũng của ông nội ông, Robert Montgomery, một vị trung tướng nổi danh trong những trận Ấn Độ. Thế là từ đó trong lòng em nhỏ mười hai tuổi ấy, dào dạt ý muốn làm một nhà cầm quân đại tài chứ không chịu làm một nhà thuyết giáo. Em cũng muốn được diễn qua thành phố London trong đám cờ bay phất phới và dân chúng hoan hô.

Thân mẫu ông kể chuyện những danh nhân Anh như Cromvell, Clive, Drake và Nelson để tiêm cho ông tinh thần mạo hiểm.

Ông được sinh trưởng trong một nhà đầy những sách bất hủ và được hấp thụ những tư tưởng cùng lý tưởng thanh cao. Một hôm thân phụ ông gọi bốn người con vào phòng sách và bảo họ rằng họ đủ trí khôn để tự lựa chọn lấy con đường đi trong đời rồi, cụ không phải dắt dẫn nữa; nhưng lựa đường nào thì lựa, họ cũng không quên được mục đích giúp nước.

Và muốn dự bị để giúp nước, Bernard Montgomery vào trường võ bị Sandhurst. Trong bốn chục năm nay ông là một quân nhân chuyên nghiệp.

Phần nhiều những thắng lợi của ông trong việc cầm quân là nhờ ông có tài dẫn đạo người. Ông tuyên bố rằng điều kiện quan trọng nhất để thắng trận là lòng người: "Không phải là xe tăng, hoặc chiến xa, chiến hạm mà thắng trận được đâu. Thắng được là nhờ con người trong những xe, những tàu đó".

Ông lại nói "Bất kỳ người nào trong bộ đội cũng phải có chí quyết chiến hiện ra ở tia sáng con mắt". Ông bảo bộ đội thứ tám của ông rằng họ là những lính thiện xạ nhất hoàn cầu, đã đầy danh vọng, chưa hề thua trận nào, và không có sức gì ngăn cản bước tiến của họ được. Ông lại tâm sự với họ, cho họ biết họ sắp phải làm những việc gì. Ông cho họ những mục tiêu rõ rệt để nhắm. Ông nói để họ vững lòng vì rằng chỉ khi nào ông có đủ khí giới, có đủ không lực để thắng thì ông mới đưa họ ra trận. Ông cho biết hai quy tắc của ông:

Quy tắc thứ nhất: đừng bao giờ để quân địch ồ ạt tấn công mình đến nỗi mình rối hàng ngũ.

Quy tắc thứ nhì: Không chắc chắn là thắng trận thì đừng bao giờ ra quân. Trong một thông điệp gửi cho quân đội, ông viết:"Nếu tôi không chắc thắng thì không khi nào tôi chiến đấu. Nếu tôi còn phải lo lắng ngại ngùng thì tôi chưa đánh vội, mà chờ cho tới khi mọi sự sẵn sàng".

(...) Kỷ luật của ông rất nghiêm. Một lần, trong một hội nghị quân sự, ông bảo: "Tôi không muốn các ông hút thuốc hoặc ho. Vậy các ông không được hút thuốc ở đây. Ngay bây giờ các ông có thể ho trong hai phút, rồi thì ngừng ho trong hai mươi phút cho tới khi tôi lại để các ông ho trong sáu mươi giây nữa".

Đối với kẻ địch, ông không có tính ghét cá nhân. Ông thường treo hình Rommel trên đầu gường ông và nói rằng muốn được gặp Rommel trước khi chiến đấu. Tại sao? Tại ông nghĩ nếu được nói chuyện với một người mình sắp tấn công, thì dễ đoán được người đó sẽ dùng chiến thuật nào.

Khi bắt sống được tướng Von Thoma, cánh tay mặt của Rommel, ông mời Von Thoma lại dùng cơm tối với ông. Ông vẽ phác chiến trường trên khăn phủ bàn và chỉ cho Von Thoma thấy tại sao Rommel không thể thắng được.

Khi ông chỉ huy quân đội thứ mười hai, trên tường phòng giấy của ông có treo một dấu hiệu ý nghĩa là: "Đã sẵn sàng trăm phần trăm chưa? Khí lực có sung không? Sáng dậy có ca hát vui vẻ không?"

Sự thật thì đại tướng Montgomery không bao giờ thức dậy mà ca hát vui vẻ, hoặc nói năng một tiếng gì hết. Người ta đánh thức ông và một giờ sau ông mới bước ra khỏi giường. Sáu giờ sáng người ta đánh thức ông, ông uống một ly cà phê rồi nằm thêm một giờ nữa để suy nghĩ, tính toán. Những chi tiết lặt vặt, ông để người khác giải quyết, ông tổ chức công việc hàng ngày để không lúc nào phải vội vàng. Ngày mai ra quân thì hôm nay ông vẫn ung dung. Kế hoạch tấn công đã định trước rồi. Ông bảo có thể thắng trận và phải thắng trận từ khi tiếng súng đầu tiên nổ, thắng bằng cách tính kỹ kế hoạch từ trước.

Khi trận đã bắt đầu khai diễn thì ông nghỉ ngơi. Ông lên giường nghỉ một giờ trước khi pháo binh của ông tấn công Rommel ở El Alamein. Bốn giờ rưỡi sau, hồi một giờ rưỡi khuya, vị phó quan của ông đánh thức ông để phúc trình tình hình mặt trận. Ông nghe, ra lệnh xong rồi tắt đèn, lại ngủ nữa. Sở dĩ ông tự tin ghê gớm như vậy là nhờ ông đã tính toán kỹ lưỡng, nắm được ưu thế trên không và sĩ tốt của ông thiện chiến mà khí giới thì đầy đủ. Đại tướng lấy lời huấn hỗ dưới đây của thân phụ ông làm phương châm: "Con sinh trong một vọng tộc. Vọng tộc không phải chỉ có nghĩa là bề ngoài sang trọng mà còn có nghĩa là tâm hồn thanh cao, nhã nhặn. Phải ghét những cái gì nhục nhã, ti tiểu và dơ bẩn".

[anbinh]

Gương 005

John D. Rockefeller


John D. Rockefeller đã làm được ba việc hơi khác thường trong đời ông.

Việc thứ nhất là đã gây được một gia tài có lẽ lớn nhất trong lịch sử. Khi ông bước vào đời, ông phải đi đào khoai tây dưới ánh nắng gay gắt để kiếm được mỗi giờ bố xu. Hồi mà khắp Hoa Kỳ không có tới sáu nhà triệu phú thì John Rokefeller đã gây nổi một gia tài khoảng một hai tỷ Mỹ kim.

Việc thứ nhì là John D. Rockefeller giúp cho mọi cơ quan một số tiền lớn nhất trong lịch sử nhân loại. Ông đã giúp sáu triệu Mỹ kim, tính ra từ khi đức Chúa Ki Tô ra đời đến nay, cứ mỗi phút ông phân phát sáu cắc rưỡi, hoặc từ khi Moise dắt dân Israel qua Hồng Hải đến nay luôn ba ngàn năm, cứ mỗi ngày ông phân phát sáu trăm Mỹ kim.

Vậy mà thiếu nữ ông mê lần đầu tiên lại chê ông. Tại sao? Tại bà mẹ cô ta bảo không khi nào chịu gả con cho một anh chàng không có tương lai.

Việc thứ ba cũng hơi đặc biệt nữa là ông sống chín mươi bảy tuổi. Ông là một trong những người bị tất cả Châu Mỹ ghét nhất. Ông nhận được hàng ngàn bức thư đe dọa ông. Suốt ngày đêm phải có lính hộ vệ ông, khí giới đầy đủ. Công việc chỉnh lý và điều khiển vô số xí nghiệp của ông làm thần kinh và cơ thể ông căng thẳng ghê gớm mà ông chịu nổi.

Harriman, nhà chuyên môn xây đường xe lửa, làm việc mệt quá, chết hồi sáu mươi mốt tuổi.

Woolworth, người sáng lập những tiệm bán hàng giá độc nhất ở khắp nước, chết hồi sáu mươi tám tuổi.

John D. Rockefeller gây được một gia tài gấp mấy lần gia tài của Harriman, Woolworth, Duke hợp lại. Mà xin bạn nhớ rằng một triệu người chỉ có ba người thọ được chín mươi bảy tuổi. Và trăm triệu người không chắc có được một người sống tới tuổi đó mà không phải dùng răng giả: John Rockefeller tới chín mươi bảy tuổi vẫn còn đủ răng!

Bí quyết sống lâu của ông ở đâu? Chắc chắn là do di truyền, nhưng cũng nhờ bản tính ông điềm tỉnh nữa. Không bao giờ người ta thấy ông nóng nảy, cũng không bao giờ ông vội vàng.

Khi ông làm Giám Đốc công ty Standard Oil, ông kê một chiếc đi-văng trong phòng giấy ở Broadway, và muốn gì thì gì, mỗi bữa trưa ông cũng đánh một giấc nửa giờ. Ông giữ thói quen mỗi ngày ngủ năm giấc ngắn cho tới khi mất.

Hồi năm hai mươi lăm tuổi ông mới đau lần đầu. Thật là một tin mừng và rất quan trọng đối với y học vì khi khỏi bệnh, ông tặng cả triệu Mỹ kim vào công việc nghiên cứu y học. Nhờ vậy mà ngày nay Viện Rockefeller mỗi tháng tiêu được khoảng một triệu Mỹ kim vào chiến dịch diệt bệnh ở khắp thế giới.

Năm 1923 tôi đương ở Trung Hoa thì bệnh thời khi hoành hành ghê gớm ở đó, và ở giữa cảnh nghèo nàn và nggu dốt của người Trung Hoa, tôi có thể lại Bắc Binh tiêm thuốc ngừa bệnh ở Viện Rockefeller. Trước ngày đó tôi không thấy được công ông giúp hạng người đau khổ ở châu Á và những nơi hẻo lánh nhất thế giới. Viện Rockefeller đã rán diệt loài sán. Hiện nay Viện đương tấn công bệnh rét rừng và các y sĩ của viện đã tìm thấy thuốc trừ một bệnh sốt rét ghê gớm, bệnh hoàng ngược.

Nhưng con người giàu nhất thế giới đó xây dựng sự nghiệp khổng lồ cách nào?

Ngay từ hồi nhỏ ông đã có tư cách tỏ rằng sau này sẽ thành công. Ông là con một y sĩ lang thang, thường đi nơi này nơi khác, để mẹ con ông ở nhà, trong một trại ruộng tại Moravia, gần hồ Owasco, giữa một xứ của dân da đỏ. Một hôm John thấy một con gà mái rừng đi tìm chỗ yên tĩnh để làm ổ. Mẹ ông bảo ông đi kiếm ổ gà đó rồi bắt con gà đem về trại nuôi. Ông mất hai ngày mà không có kết quả. Nhưng, đúng như lời một người viết tiểu sử ông chép lại chuyện đó, ông có cái "Thiên tài kiên tâm","Một sức kiên tâm tàn nhẫn, không gì lay chuyển được". Ông không chịu thua, tiếp tục rình con gà, theo dõi nó hoài và hai ngày sau, ông bắt được cả mẹ lẫn con về trại. Lần nuôi gà đó là công việc làm ăn đầu tiên của ông. Ông bán được tiền, bỏ vào một chiếc chén rạn. Để kỷ niệm bước đầu đó, sau này, trong cái trại nổi tiếng rộng bốn ngàn mẫu của ông ở Pocantico Hills, luôn luôn ông nuôi một bầy gà mái tây cho tới khi ông chết.

Đi học ông cũng siêng năng nhưng không có nhiều kết quả. Ông chỉ thích môn toán. Sau này ông bảo:

-Tôi chỉ là một người thích những con số. Ông tập tìm hiểu nghĩa của các số đi. Nó sẽ cho ông biết nhiều sự thực cay đắng mà thấy rõ được tương lai.

Ông được mười một tuổi khi thân mẫu ông ở nhà một mình, phải chống cự với cảnh cơ hàn để nuôi năm người con. Ông phải làm mướn cho một chủ trại láng giềng và ki cóp tiền công cho tới khi trong cái chén rạn của ông có được năm mươi lăm Mỹ kim. Lúc đó ông đem trọn số tiền cho chủ vay, lời bảy phân, và ông thấy rằng số vốn đó mỗi năm đem lại cho ông một số tiền bằng tiền công mười ngày làm việc mệt đừ.

Ông nói:

-Thế là tôi giải quyết được vấn đề. Tôi quyết định ngay là sẽ bắt tiền bạc làm nô lệ cho tôi, chứ không chịu làm nô lệ cho tiền bạc nữa.

Vài năm sau, John D. Rockefeller vào làm thư ký trong một tiệm bán buôn đồ tạp hoá ở Cleveland. Ông làm phụ về kế toán rồi lên làm sếp kế toán. Chủ không chịu tăng lương, ông xin thôi, cùng với hai bạn thân, ra mở tiệm. Trong công việc làm ăn này, ông chỉ trông nom sổ sách. Công việc phát triển, nhưng chàng thanh niên Rockefelle tiếp tục sống quá giản dị: Chàng để dành vốn. Kế đó, ở Clevelanl người ta ùa nhau đi kiếm dầu lửa ông cũng theo gót người ta đi kiếm dầu. Trái hẳn với điều nhiều người tưởng, không phải dầu lửa làm cho Rockefeller giàu có: Rockefeller là cái máy làm ra tiền, bất kỳ ở đâu cũng làm giàu được, dù là bán tạp hoá hay bán dầu lửa. Nhưng dầu lửa mở cho ông những thị trường rộng hơn. Chỉ trong vài năm, anh chàng bán tạp hóa tư bản đó (lúc ấy vốn của ông đã quan trọng), bỏ việc kế toán của tiệm để đảm nhiệm công việc kế toán trong nhà máy lọc dầu. Xí nghiệp phát triển, số lời tăng lên, nhưng luôn luôn ông đập lời vào vốn. Ký hiệu của Rockefeller là cục tuyết, càng lăn trên tuyết thì càng lớn lên. Lần đầu ông nuốt hết những hãng lọc dầu cạnh tranh với ông. Khi ông về Nữu Ước, ông đã tỷ phú mà ráng làm không cho ai biết mình. Những tỷ phú khác thì yến tiệc lưu liên, sắm du thuyền, lập chuồng nuôi ngựa đua, cất lâu đài ở Ecosse, còn ông thì sống như một tiểu tư sản lương thiện trong một gia đình nhũn nhặn, kiểu mẫu. Thói quen của ông sau này có thay đổi, mức sống của ông có tăng lên, như số chi tiêu bao giờ cũng ở dưới số tăng của tiền lời. Về già ông dựng một trại quá sức tưởng tượng, tức trại Pocantico Hills: mấy ngàn mẫu rừng, bãi cỏ, vườn tược, trong đó có đường cái, dòng nước và bảy mươi lăm biệt thự cho con cháu! Nhưng nếu John D. Rockefeller lập trại đó hai chục năm trước, thì ông đã không còn là John D. Rockefeller, nhà giữ kỷ lục khắp thế giới về việc gây vốn nữa. Và khi ông lập trại thì phí tổn không thấm vào đâu với số lời của ông: hiện nay mỗi tháng ông lời trên sáu triệu Mỹ kim, không có cách tiêu pha điên cuồng nào mà hết được số tiền ấy. Bây giờ thì cái xa xỉ lớn nhất của ông là không thuộc về đời tư của ông nữa, mà thuộc về những công việc từ thiện, việc xây dựng những viện khảo cứu khoa học, việc trợ cấp để bảo tồn điện Versailles, nhà thờ Reims và biết bao bảo vật khác của văn minh. Và mặc dầu tiêu pha nhiều như vậy, gia tài của John D. Rockefeller cũng vẫn tiếp tục tăng theo cái mức trên dưới một trăm Mỹ kim mỗi phút!

[anbinh]

Gương 006

Albert Einstein


Một ngày cách đây mấy năm, tôi đi chơi trong một châu thành nhỏ tại miền Nam nước Đức, thì một ông bạn cùng đi với tôi bỗng đứng lại, chỉ một cửa sổ ở trên lầu một tiệm tạp hoá và bảo:"Anh thấy căn phòng nhỏ ở trên kia không? Einstein ra đời tại đó".

Chiều tối hôm đó tôi gặp Einstein tại nhà một ông chú của ông, và tôi không có cảm tưởng rằng ông là một bậc siêu quần. Điều đó không có gì lạ, vì ngay hồi nhỏ cũng không ai tin rằng ông có tài gì lớn. Bây giờ người ta nhận rằng ông là một tuyệt thế thông minh, một vị khổng lồ của thế hệ này, một trong những nhà tư tưởng sâu sắc nhất cổ kim, vậy mà năm chục năm trước ông là em nhỏ chậm chạp, nhút nhát, đần độn, tập nói một cách cực kỳ khó khăn. Ông tối dạ đến nỗi thầy học của ông phải bực mình và song thân ông sợ rằng ông vào hạng hạ nhân.

Ít năm trước đây một buổi sáng, ông thức dậy ngạc nhiên thấy mình thành danh nhân bực nhất thế giới, không thể tin được rằng một giáo sư toán mà lại được báo chí khắp toàn cầu in tên bằng chữ lớn lên trang đầu như vậy. Ông là một nhà khoa học chứ đâu phải là một nhà quyền thuật hạng Jack Dempsey. Ông thú rằng không thể hiểu được điều đó. Mà cũng không ai hiểu được điều đó. Vì một chuyện như vậy chưa hề xảy ra trong lịch sử loài người.

Con người của ông cũng lạ lùng như thuyết Tương đối của ông vậy. Ông khinh những cái mà phần đông loài người mơ ước như danh vọng, của cải, xa hoa. Chẳng hạn thuyền trưởng một chiếc tàu biển nọ dành cho ông dãy phòng sang trọng nhất dưới tàu, ông từ chối, bảo rằng đi hạng chót còn thích hơn là nhận bất kỳ một đặc ân gì.

Ngày ngũ tuần của ông, chính phủ Đức ban cho ông đủ các ân huệ, dựng một tượng bán thân của ông ở Potsdam, tặng ông một dinh thự và một chiếc tàu buồm, gọi là tỏ lòng quý mến và ngưỡng mộ bất tuyệt của dân tộc.

Nhưng chỉ ít năm sau, người ta lấy lại hết những cái đó và ông sợ, không dám trở về quê quán nữa. Trong mấy tuần lễ, ông trốn trong một ngôi nhà, cửa song sắt ở nước Bỉ và đêm nào cũng có một người lính canh cho ông ngủ.

Khi ông tới Nữu Ước để làm giáo sư toán ở trường đại học Princeton, ông sợ các nhà báo phỏng vấn và dân chúng hoan hô, nên các bạn thân của ông phải bí mật cho ông xuống thuyền đưa lên bờ trước khi tàu ghé bến rồi chở ông đi bằng xe hơi.

Ông nói rằng khắp thế giới chỉ có mười hai người hiểu được Thuyết tương đối của ông, mặc dầu đã có trên chín trăm cuốn sách giảng giải nó.

Chính ông giải thuyết đó bằng thí dụ dễ dàng và hóm hỉnh này: "Khi anh ngồi với một mỹ nhân, thì một giờ anh tưởng chừng chỉ bằng một phút, nhưng khi ngồi trên một lò lửa nóng thì mới một chút anh coi là một giờ".

Tương đối là vậy, chứ có gì đâu. Tôi cho nó đúng, còn nếu bạn ngờ nó sai thì bạn cứ thí nghiệm, nhưng xin bạn ngồi trên lò nóng còn để tôi ngồi với mỹ nhân nhé.

Bà Einstein nói rằng bà không hiểu thuyết tương đối là cái quái gì cả, nhưng bà hiểu một cái gì quan trọng đối với đàn bà hơn, là hiểu chồng bà.

Một đôi khi có khách khứa lại uống trà và bà lên lầu mời Giáo sư xuống chuyện trò ít lâu. Ông la bể nhà nhà lên: "Không! Không! Tôi không xuống! Không xuống! Tôi phải đi khỏi nhà này mới được. Làm việc ở đây không được. Cấm đấy, không được làm ngưng công việc của tôi như vậy được nữa đa".

Bị ông la như vậy bà cứ điềm tỉnh, để ông phát hết cơn giận của ông ra, rồi bà khéo léo ngoại giao làm sao mà ông cũng xuống nhà dưới uống trà và xả hơi một chút. Bà làm vậy chỉ vì thấy ông làm việc quá mà muốn cho ông nghỉ.

Bà bảo rằng chồng bà thích sự thứ tự trong tư tưởng mà không thích sự thứ tự trong đời sống. Ông muốn làm cái gì là làm, chẳng kể giờ giấc gì cả. Ông hành động chỉ theo hai quy tắc. Quy tắc thứ nhất là không có quy tắc nào cả. Và quy tắc thứ nhì là bất chấp dư luận.

Ông sống cực kỳ giản dị, đi đâu cũng chỉ bận áo cũ, nhàu nát, ít khi đội nón; vào phòng tắm thì ca hát, huýt còi vang lên. Xà bông để tắm thì ông dùng để cạo râu. Con người rán giải quyết những bí ẩn phức tạp nhất của vũ trụ đó, bảo rằng dùng hai thứ xà bông chỉ làm cho đời thêm phức tạp. Nhìn ông tôi có cảm tưởng rằng ông rất sung sướng. Triết lý về hạnh phúc của ông giúp cho tôi nhiều hơn thuyết tương đối của ông. Mà tôi cho rằng triết lý hạnh phúc đó rất cao đẹp. Ông bảo rằng ông sung sướng vì ông không cần một thứ gì của bất kỳ người nào. Ông không cần tiền, không cần chức tước, không cần lời khen. Ông tìm hạnh phúc cho ông trong những việc rất giản dị là làm việc, chơi vĩ cầm và thả thuyền.

Cây đờn vĩ cầm làm cho ông vui nhất. Ông bảo rằng ông thường suy nghĩ bằng âm nhạc, và mơ mộng bằng âm nhạc.

Một lần, đi xe điện ở Bá Linh, ông bảo người bán giấy đã tính lộn khi thối tiền cho ông. Người đó đếm lại thấy đúng, đưa tiền cho ông, bảo: "cái tai hại của ông là ông không biết đọc con số".

[anbinh]

Gương 007

Upton Sinclair


Upton Sinclair đã viết bốn mươi tám cuốn sách và bán ra trên năm trăm bài châm biếm. Sách của ông đã bán được hai triệu cuốn ở Đức, ba triệu cuốn ở Nga. Nhhững truyện có tính cách cấp tiến của ông có lẽ đã giúp cho cách mạng Nga thành công. Mặc dầu ông là người Mỹ mà sách của ông được hoan nghênh ở châu Âu nhiều hơn là ở Mỹ. Có lần tôi vào một tiệm sách nhỏ ở miền Nice, thấy sách của Upton Sinclair còn nhiều hơn sách của hết thảy các tác giả Anh, Mỹ khác nhập lại. Tác phẩm của ông đã được dịch ra bốn mươi bốn thứ tiếng và có lần ông bảo tôi rằng chính ông cũng không biết hết những tiếng đó là tiếng gì và ở nước nào. Khắp thế giới, ông là nhà văn còn sống mà được nhiều người đọc nhất.

Bây giờ ông sáu mươi tám tuổi và ông đã viết trên năm chục năm, từ hồi ông mười sáu. Ông đã viết hàng tỉ chữ, hơn số chữ trong Cựu và Tân Ước hợp lại.

Vẻ mặt ông hao hao như ông Woodrow Wilson và ông hăng hái nuôi một lý tưởng. Ông muốn diệt con ma nghèo, vì kinh nghiệm đã cho ông biết nỗi cay đắng của cảnh nghèo. Ông bảo tôi rằng có lần, luôn trong sáu năm trường, gần như ngày nào ông cũng bị cái đói gậm nhắm.

Thân phụ ông là một người bán rượu Whisky và nghiện rượu, và hồi nhỏ, khi ở Baltimore, rồi sau ở Nữu Ước, cứ đêm đêm, ông thường đi kiếm cụ ông ở khắp các tửu quán, rồi đỡ cụ về nhà, khiêng vào gường, còn cụ bà thì móc túi chồng để lấy tiền giấu đi, phải vậy thì hôm sau mới có tiền đi chợ. Gia đình đó nghèo tới nỗi họ phải sống trong những nhà cho mướn rẻ tiền nhơ nhớp đầy muỗi, rệp, nghèo tới nỗi phải dời nhà hoài, vì thiếu tiền trả, bị chủ đuổi.

Upton Sinclair nhiệt liệt chủ trương sự cấm bán rượu mạnh. Ai ở vào cảnh ông mà không vậy. Rượu mạnh đã tàn phá gia đình ông và làm cho tuổi thơ của ông khô héo cằn cỗi. Ông bảo rằng rượu mạnh đã làm cho hai người bạn thân nhất của ông chết yểu, tức Jack London và Eugene V. Debs. Ông cũng không uống trà và cà phê mà cũng không hút thuốc.

Mãi tới hồi mười tuổi, ông mới được tới trường nhưng đã tự học và biết đọc, và trước khi vô trường thì ông đã ngấu nghiến hết các tác phẩm của Dickens và của Thackeray, lại đọc mấy chục cuốn sách khác và một phần lớn bộ Bách khoa tự điển. Mới vô trtường được hai năm, ông đã đủ sức theo ban đại học rồi.

Hồi vào đại học, ông không có lấy một xu mà lại phải nuôi mẹ nữa. Vì vậy, ông phải vừa học vừa viết những truyện cười ngăn ngắn cho các tạp chí rẻ tiền, để lấy tiền ăn học tại City College ở Nữu Ước và trường đại học Columbia. Mỗi đêm ông đọc cho người khác chép một truyện dài tám ngàn chữ, nghĩa là mỗi tháng ông vừa học vừa viết được một tiểu thuyết dài trung bình. Sức làm việc của ông thật kinh thiên. Cả một triệu người không được một người như ông.

Ở trường đại học ra, ông viết những truyện kiếm hiệp hấp dẫn cho các tạp chí nhi đồng và kiếm được mỗi tuần lễ mười bốn Anh kim. Số tiền đó đã lớn đối với một tác giả mới hai mươi tuổi. Nhưng ông viết không phải là để kiếm tiền. Ông viết với mục đích diệt sự nghèo bất công. Cho nên mặc dầu vợ thì đau con thì nhỏ, một mình ông phải lo nuôi gia đình, mà ông dám bỏ số tiền đó, dựng một cái liều vải ở New Jersy và bắt đầu viết những tiểu thuyết tuyên truyền, những tiểu thuyết để cải tạo thế giới. Ông bỏ ra năm năm soạn năm tiểu thuyết và năm cuốn đó đem lại cho ông có hai trăm Anh kim nghĩa là có bốn mươi Anh kim mỗi năm, bằng số tiền ông kiếm được trong ba tuần, hồi ông viết truyện cho trẻ em.

Gần như lúc nào ông cũng chịu cảnh đói. Một hôm, bà vợ, vốn khao khát một chút xa hoa vào tiệm mua về một tấm khăn trải bàn sọc đỏ giá một cắc sáu. Nhưng ông bắt bà đem lại tiệm trả và đòi tiền về, vì một cắc sáu đủ cho cả nhà ăn trong một ngày.

Tiểu thuyết thứ sáu của ông nhan đề Rừng rậm được độc giả rất hoan nghênh và đem về cho ông sáu ngàn Anh kim. Ông đem trọn số tiền đó tặng một hội ở New Jersy, một loại hợp tác xã văn nhân, họa sĩ, nhạc sĩ mục đích là giúp đỡ lẫn nhau sống một cách tiết kiệm, Sinclar Lewis sống ở đó một thời gian và giữ việc coi lò, nhưng chắc chắn Lewis làm không được việc gì, vì một đêm lửa trong lò bắt vào nhà và cháy rụi, thế là hội tan.

Upton Sinclair luôn luôn là một nhà cải cách hăng hái. Ông và Inez Mullholland cầm đầu một cuộc biểu tình đầu tiên ở châu thành Nữu Ước để đòi cho phụ nữ được quyền đầu phiếu. Ông luôn chiến đấu chống lại sự hạn chế sanh đẻ và luôn ba chục năm ông là một trong những người chỉ huy đảng xã hội ở Mỹ.

Khi ông muốn nói cái gì, ông nhất định theo cho tới kỳ cùng. Chẳng hạn một lần ông muốn học đàn vĩ cầm, ông tập mỗi ngày tám giờ, gần như không bỏ ngày nào, trong ba năm, các người hàng xóm phàn nàn về tiếng cù cưa nhức óc của ông, ông ôm đàn vào rừng kéo cho chim và sóc nghe.

Ông bảo tôi rằng ông đã bị bắt bốn lần. Một lần bị bắt và nhốt vào khám mười tám giờ ở Wilmington vì ông chơi quần vợt ngày Chủ Nhật. Lần khác ông bị giam ở Tombs tại Nữu Ước trong ba ngày vì ông lẳng lặng đi đi lại lại trước phòng giấy của John D. Rockefeller. Lần thứ ba ông bị bắt vì bán một Thánh kinh cho sở Công an ở Boston, và lần cuối cùng ông bị bắt vì rán đọc Hiến pháp Hoa Kỳ, trong khi đứng trước một tư gia, mà trong tay có giấy chủ nhà cho phép đứng tại đó.

[anbinh]

Gương 008

Edward Bok


Một hôm một em nhỏ đói, ở trường về, ngừng trước một tiệm bánh, thèm thuồng nhìn những ổ bánh mì nóng và những bánh ngọt phết kem.

Người bán hàng thấy vậy, đi ra, hỏi:

- Sao? Em thấy có vẻ ngon lắm, phải không?

Em nhỏ Hòa Lan đó đáp:

- Nếu tấm kính không dơ thì còn có vẻ ngon hơn nữa.

Người bán hàng bảo:

- Em nói đúng. Em chùi nó được không?

Thế là em Edward Bok lãnh được việc làm đầu tiên trong đời em. Mỗi tuần người ta trả em có năm cắc, nhưng đối với em thì bấy nhiêu là cả một kho tàng rồi! Cha mẹ em nghèo tới nỗi ngày nào em cũng phải đi lượm những mảnh than vụn từ trên xe cam nhông rớt xuống đường, xuống rãnh.

Em nhỏ đó, Edward Bok, không biết một tiếng Anh nào khi đặt chân lên đất Mỹ, và nghe thầy giáo giảng bài, em không hiểu gì hết. Em chỉ học có sáu năm, vậy mà sau này làm giám đốc một tạp chí, đã thành công nhất trong nghề làm báo ở Mỹ.

Edward Bok thú rằng ông không biết chút gì về sở thích của phụ nữ, mặc dầu vậy, ông đã sáng lập một Tạp chí phụ nữ lớn nhất thế giới mà số trang và số in cứ mỗi ngày một tăng. Ngày mà ông giao công việc quản lý cho người khác để về nghỉ, thì tạp chí in hai triệu số mỗi tháng và nội tiền quảng cáo cũng đã đem cho ông một triệu Mỹ kim mỗi kỳ rồi.

Edward Bok làm chủ nhiệm tờ Ladies Home Journal trong ba chục năm. Khi ông thôi làm báo, ông viết tiểu sử ông trong cuốn The Americazination of Edward Bok.

Sau khi chùi kính cho tiệm bánh mì, ông làm đủ các nghề khác nhau, ta có thể nói là ông sưu tập mọi nghề một cách hăng hái như thanh niên sưu tập cò vậy. Sáng thứ Bảy ông bán báo. Chiều thứ Bảy và ngày Chủ Nhật ông đem nước chanh và các đồ giải khát cho những du khách du lịch ở các bến xe ngựa. Tối Chủ Nhật ông viết truyện tình cho một tờ báo trong miền. Tóm lại, ngoài giờ học, ông làm mọi việc để kiếm tiền từ sáu tới hai chục Mỹ kim mỗi tuần. Lúc đó ông mười hai tuổi và qua ở Mỹ chưa được sáu năm.

Mới mười ba tuổi mà ông đã phải thôi học, vào làm chân sai vặt trong phòng giấy ở hãng Western Union. Nhưng không lúc nào ông không học thêm, ông nhất định tự học, Ông đi bộ tới hãng cho khỏi tốn tiền xe, và nhịn bữa trưa để mua một cuốn Tự điển danh nhân Hoa Kỳ. Rồi ông làm một việc lạ lùng: ông đọc tiểu sử những danh nhân đương thời và cả gan viết thư xin họ cho biết chi tiết về tuổi thơ của họ. Ông viết cho đại tướng James A. Garfield, lúc đó ứng cử chức tổng thống, hỏi đại tướng có phải hồi nhỏ đã phải kéo tàu buồm nhỏ trên các kênh không. Ông lại viết cho đại tướng Grant hỏi về một trận nào đó. Grant vẽ một bản đồ cho coi, còn mời thằng nhãi mười bốn tuổi tới ăn cơm và nói chuyện trọn buổi với mình nữa.

Thành thử cậu bé kiếm được sáu đồng hai cắc rưỡi đó làm quen được với những người nổi danh nhất đương thời. Cậu lại thăm Emerson, Philip Brooks, Oliver Wendell Holmes, Longfellow, phu nhân Lincoln lúc đó đã góa, thăm Louia, May Alcott và tướng Sherman.

Sự quen biết các danh nhân đó ảnh hưởng quyết định đến sự biến chuyển của Edward Bok. Một người rất có thiên tư mà không được sống gần các giới chỉ huy, có khi phải đợi rất lâu mới tiếp xúc được với những người biết nhận tài năng của mình. Điều này còn tai hại hơn: có thể rằng chính người đó không biết mình có tài, không ngờ nổi mình làm việc này việc nọ, thành thử uổng sức trong những năm trẻ trung để làm những việc tầm thường, rồi về già mới được thi thố tài năng, nếu không chết sớm mà phí cả một đời. Sáng kiến của Edward Bok tỏ rằng ông không chịu đứng lâu một chỗ, khi chỗ đó không xứng với tài ông. Tức khắc ông làm quen được với những người chỉ huy thế giới, hiểu được cách họ nhìn đời, sự quen thuộc đó quý báu vô cùng đối với một ông chủ báo.

Một hôm ở ngoài đường, Edward Bok thấy một người mở một bao thuốc lá, rút tấm hình ra coi rồi liệng đi. Bok thấy là hình người, lượm lên xem, thì ra một chính khách có danh, phía sau để trắng. Ông nghỉ:

"Nếu chép ở sau tấm hình ít hàng tiểu sử của nhân vật thì có lẽ hình không bị liệng như vậy".

Ông bèn nảy ra một ý. Hôm sau ông bỏ bữa cơm trưa, đi ngay lại nhà xuất bản đã in những hình đó. Ông thuyết người chủ, giọng hăng hái và quyết tín đến nỗi người đó xiêu lòng, nhờ ông viết cho một trăm tiểu sử danh nhân, mỗi tiểu sử một trăm chữ, tiền nhuận bút là mười Mỹ kim. Chẳng bao lâu người đó cậy ông viết nhiều quá, ông phải kiếm vài người cộng tác, trả cho họ một nữa tiền, nghĩa là năm Mỹ kim mỗi tiểu sử.

Rồi ông bỏ luôn chân gác cửa, nhào vô nghề xuất bản.

Năm ông đi Philadelphie để lãnh việc nhận quản lý tạp chí Ladies Home Journal. Ông đúng hai mươi sáu tuổi. Năm ông đóng cửa phòng giấy của ông lần cuối cùng và bảo:"Thôi, từ nay không trở lại đây nữa" thì ông đúng năm mươi sáu tuổi, đương lúc tinh thần còn tráng kiện.

Trong ba chục năm đó, ông đã tự tạo được một địa vị độc nhất trong nghề làm báo ở Hoa Kỳ. Ông đã giàu lớn, nhưng không phải chỉ vì ông nhiều tiền mà gọi ông là thành công được.

Nào ta thử xét xem Edward Bok đã giúp mỗi người Hoa Kỳ được những gì.

Trước hết, thức ăn được tinh khiết hơn là nhờ những bài báo của tạp chí ông hô hào sự kiểm soát thực phẩm. Thành phố Hoa Kỳ sạch sẽ hơn, hợp vệ sinh hơn nhờ ông đã bỏ tiền ra gây một dư luận mạnh mẽ chống sự chất rác thành đống trong châu thành. Nhà cửa ngày nay xây cất và trang hoàng cũng đẹp hơn xưa nhờ những bài mạt sát kiểu nhà vừa xấu vừa đắt tiền của thế kỷ trước.

Ông thành công đến nỗi Tổng Thống Theodore Roosevelt khen rằng: Edward Bok là người độc nhất mà tôi biết đã dùng phương pháp cải thiện mà thay đổi hẳn cách ở của cả một dân tộc.

Mười năm cuối trong đời ông, sau khi về nghĩ rồi, ông lập vườn, mua hàng ngàn củ uất kim hương ở quê hương ông là Hòa Lan đem trồng hai bên đường cho vui mắt khách qua đường. Ông cho trồng hồng lên những bãi cỏ chung quanh các ga xe lửa.

Nhưng lâu đài nổi danh và lâu bền nhất của ông là ngôi tháp lạ lùng Singing Tower ở Floride. Chỗ mà hồi xưa chỉ là một khoảng cát khô khan trên một ngọn đồi cao nhất ở Floride thì bây giờ thành nơi ẩn náu của loài chim, thành một vùng xanh mướt, có hàng trăm ngàn cây lớn nhỏ. Và vượt lên rừng cây đó là một ngôi tháp có chuông cao khoảng sáu chục thước, xây bằng cẩm thạch hồng, tháp đó in bóng lên mặt hồ trong veo, mát mẻ ở dưới chân.

[anbinh]

Gương 009

Evangeline Booth


Người đàn bà lạ lùng nhất mà tôi biết, đã từ chối lời cầu thân của hàng ngàn người, từ những danh nhân đến những bác đánh cá, từ những ông chủ đồn điền đến những anh cầu bơ cầu bất, không xu dính túi. Một ông hoàng trong một hoàng tộc lớn nhất ở Châu Âu đeo đuổi bà hàng tháng, năn nỉ bà nhận lời cầu thân của ông. Và bây giờ đây, mặc dầu bà gần đến cái tuổi cổ lai hi rồi, mà còn nhiều bức thư gởi tới xin cưới bà, nhiều đến nổi cô thư ký bà không buồn đưa bà coi nữa.

Tên bà là Evangeline Booth, và bà cầm đầu một đạo binh lớn nhất mà chưa hề tấn công một quân địch nào, tức Đạo binh Cứu khổ, một đạo binh có ba vạn sĩ tốt nuôi những kẻ đói ở sáu mươi nước xa xôi và ban bố tình yêu bằng tám chục ngôn ngữ.

Khi tôi gặp bà Evangeline Booth, tôi hơi ngạc nhiên. Tôi biết rằng bà đã già, có thể có cháu chắt được rồi, vậy mà mớ tóc của bà chỉ có vài sợi trắng. Mà cặp mắt, vẻ mặt bà linh động, hăng hái làm sao.

Người ta bảo rằng bốn chục tuổi mà còn là đương xuân ư? Nếu bạn thấy bà Evangeline Booth cưỡi một con ngựa bất kham tới nỗi phải hai người đàn ông mới ghìm nổi nó, thì bạn sẽ tin rằng bảy chục tuổi vẫn còn là đương xuân. Bà mua con ngựa đó rẻ mạt, vì chủ ngựa không dám cưỡi nó. Tên ngựa là Tìm Vàng và khi bà leo lên lưng con Tìm Vàng, la "Đi" thì nó nhẩy, nó phóng tiến tới, tiến lui, quay bên này, bên kia, giậm khắp khu đất, rồi mới chịu ngoan ngoãn theo ý bà. Mỗi buổi sáng bà cưỡi nó một giờ. Có khi một tay cầm cương, một tay cầm một bài diễn văn, bà vừa cho ngựa phi trong rừng vừa suy nghĩ về bài đó.

Một buổi hè, nếu bà ở Châu Mỹ, thì bà lại hồ Lake George để bơi lội; và năm bà sáu mươi ba tuổi, bà lội qua hồ trong bốn giờ.

Bà ngũ, luôn luôn ở đầu gường có miếng giấy cứng lót tay để viết, và thường khi, bà thức giấc, ghi ít ý nghĩ lên giấy. Một đêm bà không ngủ được, ba giờ sáng dậy sáng tác một bài nhạc, có cả lời ca. Mặc dầu bà có ba cô thư ký trong nhà mà nhiều khi bà dậy làm việc từ hai giờ sáng.

Ngồi xe hơi từ nhà bà đến sở, mất một giờ; trong thời gian đó bà đọc cho thư ký đánh máy.

Bà nói rằng kinh nghiệm kích thích nhất trong đời bà xảy ra hồi thiên hạ ùa nhau lại miền Yukon đào vàng. Chắc bạn còn nhớ, cuối thế kỷ trước, người ta kiếm được vàng ở Alaska và tin đó làm cho dân chúng sôi lên sùng sục. Từng bọn người vội vàng bồng bế nhau lên phía Bắc, và bà nghĩ rằng Đại binh Cứu khổ phải theo họ lên đó. Thế là bà dắt theo hai cô nữ khán hộ có kinh nghiệm và ba cô phụ nữa, lên miền Yukon. Khi bà tới Skagway, trứng và bơ mắc như vàng. Nhiều người đói mà người nào cũng đeo súng sáu kè kè bên mình. Và đi đâu bà cũng nghe tên Smith "Hiền". Mà y chẳng hiền chút nào cả. Y là một kẻ giết người không gớm máu ở Klondike. Y và bè đảng của y đứng đợi bọn đào vàng về, và không hỏi han, báo trước gì hết, bắn họ để cướp vàng. Chính phủ Hoa Kỳ gởi một bộ đội tới để giết y, nhưng y giết trọn đội và trốn thoát.

Skagway là một nơi khủng khiếp. Ngày bà tới, có năm người bị giết.

Đêm đó, bà họp đám đông ở bờ sông Yukon, giảng đạo cho hai mươi ngàn người đàn ông cô độc và bảo họ hát những bài mà hồi nhỏ thân mẫu của họ đã hát cho họ nghe, như bài Jesus, Lover of my soul, bài Nearer my God to Thee, bài Home sweet home.

Đêm ở miền đó lạnh cóng; trong khi bà hát, một người lấy một cái mền trắng quấn vào người bà.

Đám đông vĩ đại đó hát cho tới một giờ khuya; rồi Evangeline Booth cùng các cô khán hộ đi vô rừng, ngủ trên đất, dưới gốc thông. Họ mới bật lửa, sửa soạn nấu một chút ca cao thì thấy năm người ôm súng tiến tới. Khi họ còn cách một khoảng nói vừa đủ nghe, thì họ ngừng lại, người cầm đầu ngả mũ, nói:"Tôi là Smith "Hiền" đây, tôi lại cho cô hay, tôi nghe cô hát mà thích lắm."; rồi hắn nói thêm:"Tôi đã sai người đem lại cho cô chiếc mền trắng trong khi cô hát. Nếu cô muốn giữ nó thì cứ giữ lấy." Một cái mền bây giờ không đáng giá là bao; nhưng hồi đó, trong khi nhiều người chết vì lạnh và ẩm ướt, thì nó thực là một tặng vật quý báu.

Bà Booth hỏi hắn rằng bà ở Skagway có sợ tai nạn gì không. Hắn đáp:"Tôi còn ở đây thì cô khỏi lo. Tôi sẽ che chở cho cô".

Bà nói chuyện với hắn ba giờ, bảo hắn: "Tôi đem lại đời sống cho người ta, mà ông lại cướp đời sống của người ta. Như vậy không nên. Ông không thắng loài người đâu. Sớm muộn gì họ cũng giết ông. Bà gợi chuyện cho hắn nói về tuổi thơ và thân mẫu hắn, và hắn kể với bà rằng hồi nhỏ hắn thường cùng với bà nội đi coi các cuộc hội họp của Đội binh Cứu khổ, lần nào hắn cũng hát và vỗ tay khen. Và hắn thú rằng khi sắp mất, bà nội hắn bảo hắn hát một bài mà hai bà cháu cùng học được tại các cuộc hội họp của Đội binh Cứu khổ, và hắn hát:

Lòng tôi bây giờ trắng hơn tuyết,

Vì đức Jesus cùng ở với tôi tại đây,

Tội của tôi, tôi biết là nhiều lắm,

Nay được tha hết. Tôi bây giờ trong sạch.

Bà bảo hắn quỳ xuống và một thiếu nữ ở Đội binh Cứu khổ với một tên ăn cướp hung dữ nhất miền Bắc, cùng quỳ xuống ở bên cạnh nhau, cùng cầu nguyện, cùng khóc với nhau ở trong rừng thông. Nước mắt chảy dòng dòng, Smith "Hiền" hứa với bà sẽ không giết người nữa, và sẽ ra đầu thú, còn bà thì hứa với hắn sẽ tận lực xin chánh phủ giảm tội cho hắn.

Khoảng bốn giờ sáng hắn từ biệt bà.

Tới chín giờ, hắn cho người mang tặng bà một ổ bánh còn nóng hổi, bánh ngọt, mứt và nửa ký bơ, những món vô giá đối với nơi đó thời đó. Hắn đã bắn người để cướp bột và bơ, và một người đàn bà trong bọn của hắn xin lãnh cái hân hạnh làm bánh, mứt để tặng bà.

Hai ngày sau, có kẻ bắn chết Smith "Hiền" và Skagway dựng một đài kỷ niệm vị ân nhân ấy.

Evangeline Booth là một trong những người sung sướng nhất mà tôi đã gặp. Bà sung sướng vì bà sống cho người khác.

[anbinh]

Gương 010

Theodore Roosevelt



Tôi không bao giờ quên được một tin xảy ra tháng giêng 1919. Lúc đó tôi ở trong một bộ đội đóng tại đồn Upton ở Long Island. Một buổi chiều, một phân đội leo lên đồi, lính đưa súng lên trời, bắn một loạt để báo tin Roosevelt đã từ trần! Theodore Roosevelt vị tổng thống đã lèo lái chính phủ Hoa Kỳ một cách đáng phục nhất từ trước tới nay. Ông vội lìa đời sớm quá!

Cái gì ở trong con người ông cũng lạ lùng, chẳng hạn ông cận thị nặng tới nỗi không đeo kính thì cách mười thước cũng không nhận ra người bạn thân nhất của ông, vậy mà ông thành một thiện xạ và đi săn sư tử ở Châu Phi.

Ông săn dã thú rất tài, vậy mà ông không hề giết một con chim hoặc câu một con cá. Hồi nhỏ ông xanh xao, ốm yếu và mắc bệnh suyễn. Gia đình ông cho ông qua miền Tây để may ra sức khỏe của ông khá lên được chút nào chăng, ở đó ông sống đời mạo hiểm của cao bồi, ngủ giữa trời và nhờ như vậy, thể chất ông mạnh tới nỗi có thể đấu quyền Anh với Mike Donavan. Ông thám hiểm những khu rừng của Nam Mỹ, leo lên đỉnh núi Junfrau và Matterhoorn và dẫn đầu một đoàn kỵ binh tấn công San Juan Hill ở Cuba, làm cho quân địch mặc dầu dùng một hỏa lực kinh khủng mà cũng không sao chống cự nổi.

Trong tập tự thuật ông kể lại rằng hồi nhỏ ông quạu quọ, nhút nhát, luôn luôn sợ làm đau cho mình. Vậy mà ông đã tự làm cho gãy cổ tay, gãy cánh tay, bể mũi, gãy xương sườn, gãy vai và không bao giờ ngừng dấn thân vào nguy hiểm. Khi ông làm cao bồi ở Dakota, một hôm ông té ngựa gãy tay, mà rồi ông lại nhảy lên lưng ngựa, tiếp tục phi để gom đàn bò lại.

Ông nói rằng trong thâm tâm ông sợ tới chết điếng đi, mà cũng ráng làm những việc ông ngại nhất, hành động như mình dũng cảm lắm, như vậy để rèn luyện đức can đảm. Rốt cuộc ông thành gan dạ đến nỗi coi thường tiếng sư tử gầm và tiếng đại bác nổ.

Trong cuộc vận động "Bull Moose" năm 1912 một kẻ cuồng nhiệt bắn một phát súng lục vào ngực ông khi ông lại dự một cuộc hội họp công chúng để diễn thuyết. Ông không cho ai hay là bị thương, cứ đi thẳng lại nơi đã định và diễn thuyết, cho đến khi ông té xỉu vì mất máu quá nhiều. Lúc đó người ta mới chở gấp ông lại nhà thương.

Trong khi ông làm tổng thống, có lần ông đấu quyền Anh với một sĩ quan. Viên sĩ quan này thoi vàp mắt bên trái của ông, làm đứt nhiều gân máu và con mắt ông vô phương chữa, nhưng ông không hề cho người đó hay.

Đích thân ông bửa tất cả số củi dùng trong trại của ông ở Oysterbay. Ông cắt cỏ, phơi cỏ với gia nhân trong trại và buộc người lãnh canh phải trả công cho ông cũng như người ở chứ không được hơn.

Không bao giờ ông hút thuốc, ông cũng không khi nào chửi thề và chỉ năm thì mười họa ông mới uống một muỗng nhỏ rượu mạnh pha vào sữa. Ông uống mà không để ý tới. Mãi đến hôm người bồi của ông thú thực đã pha vài giọt rượu ông mới hay. Vậy mà có kẻ nói xấu ông nghiện rượu làm ông phải kiện họ về cái tội phỉ báng để họ hết phao tin đó đi.

Hồi ở Bạch ốc, công việc bề bộn là vậy mà ông vẫn có thì giờ đọc hàng trăm cuốn sách. Nhiều khi ông phải tiếp khách suốt buổi chiều không lúc nào ngớt, nhưng luôn luôn có một cuốn sách ở bên cạnh để đọc ít hàng trong lúc đợi người khách sau.

Đi đâu xa ông thường đem theo tác phẩm của Shakespeare hoặc Robert Burns loại bỏ túi. Một hôm ngồi bên đống lửa coi gia súc ở Dakota, ông đọc lớn tiếng trọn kịch Hamlet của Shakespeare cho một cao bồi nghe. Trong khi du lịch qua rừng ở Ba Tây, mỗi buổi tối ông ấy đều đọc Thời suy tàn của đế quốc La Mã của Gibbon.

Ông thích âm nhạc nhưng ca không đúng giọng. Lúc nào làm việc một mình ông thường hát nhỏ bài thánh ca Hỡi thượng đế, xin cho con gần người hơn. Một hôm đi xe qua một tỉnh miền Tây, suốt dọc đường, quần chúng hoan hô ông, ông vừa ngả đầu chào bên tả bên hữu, vừa hát nho nhỏ bản thánh ca đó.

Một lần ông kêu điện thoại mời một thông tin viên có danh tiếng của một nhân vật nào đó ở Hoa Thịnh Đốn lại ngay Bạch ốc. Phóng viên đó mừng quýnh, tưởng sắp được đặc biệt phỏng vấn Tổng thống về một việc nước, đánh điện cho tòa soạn bảo dự bị sẵn để đăng một tin quan trọng nóng hổi.

Nhưng khi ông ta tới Bạch ốc thì Roosevelt không nói gì về chính trị cả, chỉ dắt ông ta lại một gốc cây già rỗng ruột ở trong vườn để chỉ cho ông ta một tổ đầy cú con mới kiếm ra được.

Một lần ngồi xe lửa qua miền Tây, trong khi chuyện trò với các ngài đại diện chính thức trong toa riêng, ông thấy một người chủ trại đứng trong ruộng lúa, cạnh đường rầy, ngả mũ chào ông. Ông nhảy ngay ra phía sau toa, cầm mũ vẫy mạnh mẽ. Ông làm vậy không phải để mua lòng dân đâu mà vì ông thành thật yêu dân.

Năm cuối cùng, sức ông suy nên mặc dầu sáu chục tuổi mà đã thấy mình già rồi. Ông viết thư cho một người bạn, "Chúng mình đã kề miệng lỗ. Bất kỳ lúc nào, chúng mình đều có thể từ giã cõi đời này".

Ông từ trần một cách êm đềm trong giấc ngủ, đêm mùng 4 tháng giêng năm 1919. Lời cuối cùng của ông là: "Làm ơn tắc đèn cho".

[anbinh]

Gương 011

Đề Đốc C. W. Nimitz


Đề đốc Chester W. Nimitz đã là tư lệnh của hạm đội lớn nhất thế giới từ trước đêán nay, là vị tổng tư lệnh khu vực Thái Bình Dương, một khu vực lớn gần bằng hai mươi lần nước Hoa Kỳ, một đại dương rộng hơn cả Nam Mỹ, Bắc Mỹ, Âu Châu, Á Châu, Phi Châu và Úc Châu gồm lại. Ông thắng ở Midway một trận thủy chiến lớn nhất trong lịch sử, mà khi ông lãnh chức chỉ huy hạm đội Thái Bình Dương, hồi cuối năm 1941, hai mươi bốn ngày sau trận Trân Châu cảng, ông phải đương đầu với một tình hình cực kỳ thê thảm: Hoa Kỳ mới thua một trận thủy chiến tai hại nhất trong lịch sử của họ.

Ngày mùng bảy tháng chạp năm 1941, buổi sáng, lúc tám giờ thiếu năm, hạm đội Thái Bình Dương của Hoa Kỳ có tám chiếc thiết giáp hạm. Hai giờ sau, năm chiếc đã nằm dưới đáy biển Trân Châu cảng vì trúng bom Nhật. Trong số đó có chiếc Arizona, hồi trước treo cờ hiệu của Đề đốc. Ba chiếc còn lại bị hư nặng, phải đem về sửa chữa ở Hoa Kỳ. Thực là một tai họa nặng nề. Người Hoa Kỳ biết vậy. Mà người Nhật cũng biết vậy.

Người Nhật biết rằng hạm đội Hoa Kỳ thiếu chiến hạm, thiếu phi cơ, thiếu đại bác phòng không, thiếu tiềm thủy đĩnh, thiếu khí giới, thiếu mọi thứ quân nhu. Nếu họ biết rằng Hoa Kỳ chỉ còn một trăm bảy mươi sáu phi cơ chiến đấu để che chở cả khu vực mênh mông là Thái Bình Dương thì họ còn ngạc nhiên hơn nữa. Mà ai cũng biết rằng quân Nhật sẽ đánh nữa, đánh mạnh và mau, trong khi Hoa Kỳ còn yếu.

Trong những điều kiện đó, Tổng thống Roosevelt biết rằng muốn thắng quân Nhật thì trước hết phải gửi tới Trân Châu cảng một vị tư lệnh có đủ tài ba. Và ông lựa Đề đốc Chester W. Nimitz.

Đề đốc đi từ Hoa Thịnh Đốn qua Trân Châu cảng phải mạo hiểm, lén lút như một nhân vật trong truyện phiêu lưu hoặc trinh thám. Ông đem theo những tài liệu bí mật của chính phủ về những tổn thất của hạm đội do quân Nhật gây ra. Chính phủ biết rằng đội do thám Nhật muốn nắm được những tài liệu đó, và nếu có thể được, giết Đề đốc Nimitz để cướp lấy. Vì vậy, muốn cho không ai nhận được ra mình. Đề đốc phải đổi tên là Wainwright, bận đồ thường, đi từ Hoa Thịnh Đốn tới California, ông chứa tài liệu bí mật bằng túi may vải bố của vợ, cho người ta khỏi để ý tới.

Tại sao Tổng thống Roosevelt đã lựa ông trong số những thủy sư khác để giao trách nhiệm lớn lao đó? Về tuổi tác, ông còn kém hai mươi tám thủy sư khác, mà ông nhảy lên chức vị trên họ, chỉ huy chẳng riêng gì hạm đội Thái Bình Dương mà luôn cả khu vực Thái Bình Dương. Ông được uy quyền mênh mông như vậy, phần lớn là nhờ ông có bốn đức hơn người.

Trước hết ông nhiều kinh nghiệm và hiểu rộng về thủy quân. Ít năm sau khi ở Hàn lâm viện Thủy quân ra, ông xin được bổ dụng trong một chiến hạm. Nhưng trái hẳn với ý muốn, ông bị đưa tới một tiềm thủy đĩnh, trong đó hơi ở máy đưa ra muốn nghẹt thở.

Mặc dầu đời sống trong tiềm thủy đĩnh cực khổ và nguy hiểm, ông cũng hăng hái yêu nghề vì ông biết rằng tiềm thủy đĩnh sau này ảnh hưởng rất sâu xa tới thuật thủy chiến. Nhờ vậy năm 1913, mới hai mươi bảy tuổi ông đã được làm tư lệnh đội tiềm thủy đĩnh Hoa Kỳ ở Đại Tây Dương và trong đại chiến thứ nhất, ông phụng sự quốc gia với chức đó. Sau này, ông xây cất và chỉ huy một căn cứ tiềm thủy quân ở Trân Châu cảng.

Rồi ông học được nhiều kinh nghiệm về mọi hoạt động của thủy quân, ai cũng trọng ông vì tài và sức hiểu biết của ông. Hồi mới vô nghề, có lần ông chỉ huy một khu trục cũ. Chiếc tàu thình lình di nước. Nước vô nhiều quá, bơm ra không kịp. Viên kỹ sư coi máy hốt hoảng hướng lên boong tàu, hỏi lớn tiếng:"Thưa, tàu muốn chìm, tôi phải làm sau đây?".

Từ trên boong tàu, ông đáp:"Lật cuốn Engineering Manual của Barton, trang 84, mà coi sẽ thấy phải làm gì trong trường hợp như vậy". Viên kỹ sư nghe theo và cứu được chiếc tàu.

Đức thứ nhì của Đề đốc Nimitz là ông hăng hái muốn biết tất cả các loại tàu. Ông nói:"Tôi thích tất cả các chức vụ của tôi, sở dĩ vậy là vì tôi muốn hiểu rõ bất kỳ một hoạt động nào?".

Đức thứ ba của Đề đốc là tài điều khiển người. Ông rộng rãi khi khen, thưởng. Trong thủy quân không ai được trọng và mến như ông.

Foster Hailey đã sống hai năm trên Thái Bình Dương, đã nói chuyện với cả ngàn sĩ quan thủy quân và đã viết một bài báo trên Times ở Nữu Ước nói rằng không hề nghe một người nào chỉ trích Nimitz.

Đức thứ tư của Nimitz là đức bình tĩnh trong những lúc nguy kịch. Coi cách ông chỉ huy ở Trân châu cảng cũng đủ biết.

Khi ông mới tới đó, các sĩ quan lục quân và thủy quân, lo lắng, vội vàng chạy lại phòng giấy của ông, và phần đông khi ở phòng giấy ra đều vui vẻ, tự tin trở lại. Có lần các nhà báo, bị kích thích quá, nóng nảy hỏi ông về những chương trình tác chiến sau này, ông đáp:"Để trả lời những câu hỏi đó, tôi nghĩ, không còn gì hơn là mượn một câu tục ngữ của dân bản xứ ở Hạ Uy Di này, câu "Hoo mana wahui" Câu đó nghĩa là: "Thời gian sẽ thu xếp mọi việc".

Thực vậy, thời gian đã thu xếp mọi việc, bạn hỏi người Nhật thì biết.

(...) Đề đốc Nimitz luôn luôn có lễ độ. Sau khi đánh tan nát hạm đội Nhật trong trận Midway, ông bay về bờ biển phía Tây Hoa Kỳ để hội nghị với Đề đốc Ernest J. King. Khi phi thuyền của ông hạ cánh, thì một tai nạn làm ông suýt chết. Một khúc gỗ lớn trôi, đâm bể bụng phi thuyền, rồi cắm vào mũi nó, làm nó lùi lại phía sau. Viên phi công phụ bị tử thương. Đề đốc bị vài vết bầm và bị trật xương. Người ta đưa những người sống sót lên bờ, trong khi ấy, ông đứng ở mũi thuyền. Ông ướt đẫm. Người chèo thuyền mới đầu vô ý không nhận ra ông, bèn la lớn, bảo ông:" Ê, chú kia, ngồi xuống!" Và viên tổng tư lệnh hạm đội Thái Bình Dương vui vẻ vâng lời. Người chèo thuyền ngó lại kỹ. Mắt anh ta trố ra. Tim anh ta muốn ngưng đập. Anh ta bắt đầu xin lỗi và lắp bắp, không nên tiếng. Đề đốc mỉm cười:"Chú cứ làm phận sự của chú. Chú có lỗi gì đâu?".

Mỗi buổi sáng, ông đi bộ một giờ trước khi điểm tâm, mỗi tuần ông lội bộ hai cây số, chơi quần vợt, mỗi sáng ông tập bắn mười hai phát súng sáu để luôn luôn được thuần tay.

Ông biết cách nghỉ ngơi hoàn toàn nên mới làm được những trách nhiệm mà người thường không sao gánh nỗi. Mỗi buổi trưa, ông tắm nắng một lúc.

Đêm mà nhà hàng Breaker ở Waikiki được biến đổi thành một trung tâm tiếp các người đầu quân, người ta chụp hình Đề đốc đầu bạc khiêu vũ với một thiếu nữ má hồng. Bộ thủy quân thích tấm hình đó, muốn đưa lên báo để quảng cáo, nhưng ông già khôn ngoan nắm ngay tấm hình đầu tiên, gởi máy bay về cho bà vợ, để người khác không kịp đưa bà coi trước. Ông già đã giỏi chiến thuật mà cũng giỏi tâm lý nữa!

(...) Năm 1905, khi ông ở trường Annapolis ra, trong cuốn sổ mỗi năm của trường, ghi về ông như vầy:"Một người vui vẻ về dĩ vãng và tin tưởng ở tương lai". Theo tôi, không lời nhận xét nào đúng hơn lời đó.

[anbinh]

Gương 012

Sinclair Lewis


Tôi gặp Sinclair Lewis lần đầu cách đây cũng hơi lâu. Hồi đó, ông ấy, tôi và năm sáu người bạn nữa thường mướn một tàu nhỏ chạy máy ở Free Post (Long Island) rồi cho mở máy chạy xình xịch tới một nơi cách xa ít cây số để câu cá thu. Tôi phục ông ta sát đất vì ông ta không bao giờ say sóng. Hễ biển động, sóng nổi là tôi phải chui xuống khoang tàu liền, còn ông vẫn thản nhiên ngồi câu, trơ trơ như một người ngư phủ trên bức họa.

Bây giờ tôi cũng phục ông sát đất nữa, nhưng không phải vì tài ngồi câu cá khi biển động (tài đó, nay tôi cũng đã tập được rồi) mà vì tài ông tuôn lên giấy những truyện rất hay, thao thao bất tuyệt. Và nếu bạn không phục ông, thì xin bạn cứ thử đi!

Sinclair Lewis đã nhắm trúng đích lần đầu vào năm 1920. Trước năm đó, ông đã viết được sáu cuốn mà không gây được tiếng vang nào trên văn đàn. Tiểu thuyết thứ bảy của ông là Main Street tung ra đời như cơn giông. Các hội phụ nữ mạt sát nó, các nhà thuyết pháp tố cáo nó, các tờ báo chỉ trích nó. Nó gây một cuộc bút chiến thực sự ở Châu Mỹ, và những tiếng vang của nó truyền ra sáu ngàn cây số.

Tiểu thuyết đó làm cho ông thành một minh tinh bậc nhất trên văn đàn.

Và nhà phê bình bảo: "Cuốn đó hay thật, nhưng anh chàng láu cá đó không viết được cuốn thứ nhì như vậy đâu". Không viết được cuốn thứ nhì nữa?

Thật sự thì anh chàng trai trẻ ở Sank Centre, xứ Minnesota đó, từ hồi ấy đã "tung" ra nữa tá tiểu thuyết vào hạng bán chạy nhất. Nhưng tôi đã nói sai, ông không "tung" tiểu thuyết ra đâu. Ông cặm cụi viết nó, sửa đi sửa lại hoài.

Ông thảo một cái đại cương là sáu vạn tiếng, tức khoảng 250 trang giấy như trang này, cho cuốn Arrowsmith của ông nghĩa là mới có cái đại cương mà tiểu thuyết đó đã dài gấp rưỡi những tiểu thuyết trung bình rồi. Có lần ông bỏ ra mười hai tháng để viết một tiểu thuyết về tư bản và lao động, viết xong ông xé hết liệng vào sọt rác.

Ông viết truyện Main Street ba lần. Ông đã mất đúng mười bảy năm mới hoàn thành nó.

Một lần ông bảo tôi rằng nếu ông không viết văn thì ông sẽ dạy tiếng Hy Lạp hay khoa triết lý ở trường đại học Oxford, hoặc vô rừng sâu sống đời một bác tiều phu.

Ông thích mỗi năm sống sáu tháng ở Nữu Ước, và sáu tháng ở một nơi cô tịch trong dãy núi Vermont. Ông có một cái trại trồng cây đường, ông trồng rau lấy để ăn. Và chỉ khi nào ông cần hớt tóc thì ông mới ra chợ.

Tôi hỏi ông: "Được nổi danh như vậy, anh thích không?". Ông đáp:"Bực lắm, anh ơi". Ông bảo nếu phải đáp hết thảy những bức thư người ta gửi tới cho ông, thì không bao giờ còn có thể viết thêm được một cuốn nào nữa, chẳng những vậy, mà không còn cả thì giờ để ngủ. Cho nên ông liệng hầu hết những thư đó vào lò lửa rồi nhìn chúng cháy.

Ông ghét những kẻ đi "săn" chữ ký, ít khi đi ăn cơm khách, và lánh cả những tiệc trà của nhóm văn nhân.

Khi tôi gợi chuyện, hỏi ông về những chiến đấu đầu tiên của ông, ông nói:"Ôi, tôi não lòng khi nghe các ông nhà văn luôn luôn nói về những chiến đấu đầu tiên của mình. Cái tai hại của phần đông các ông ấy là không có dịp chiến đấu nhiều. Họ vào nghề có khó nhọc gì hơn các ông nha sĩ, nha y, luật sư trẻ tuổi đâu mà họ lại hay nói về quãng đời khó khăn họ đã trãi qua".

Tôi bèn nhắc lại cái hồi ông dậy sớm hai giờ trước bữa điểm tâm, xuống bếp đun nước pha cà phê rồi viết ngay ở trong bếp. Tôi nhắc cho ông rằng có lần ông đã phải đi vay ba chục đồng Anh kim, phải làm bếp lấy, luôn sáu tháng viết ngày viết đêm, mà viết xong đem bán chỉ có nửa Anh kim. Nhưng ông bảo như vậy có khó nhọc gì đâu, chẳng qua ông chỉ học cái nghề của ông thôi, mà nghĩ lại, không có thời nào ông vui sướng bằng thời đó.

Tôi hỏi tác phẩm ông đã bán được bao nhiêu cuốn rồi, ông đáp không biết. Tôi xin được biết một số phỏng chừng. Ông đáp: "Thực tình, tôi không biết chút xíu gì việc đó".

Tôi hỏi cuốn Main Street đem cho ông được bao nhiêu tiền. Ông cũng chịu, không đáp được vì ông không bận tâm về vấn đề tiền bạc, nhờ một luật sư lo hết cho ông rồi, mà ông cũng chẳng cần biết kiếm được bao nhiêu tiền nữa.

Ông đã trải qua mọi cảnh ngộ. Thân phụ ông là một y sĩ ở miền quê Minnesota và khi đi mổ xẻ bệnh nhân, thường dắt ông theo để ông phụ lực, chụp thuốc mê giúp. Có lần ông làm việc trong chiếc tàu chở gia súc trên Đại Tây Dương, có lần ông xuống xứ Panama để tìm việc làm. Ông đã làm thơ cho trẻ em đọc, đã bán cốt truyện cho Jach London, đã giúp việc trong tòa soạn một tờ báo cho người điếc.

Tôi hỏi ông:

- Anh bị ba tờ báo mà anh giúp việc đầu tiên đuổi anh ra, phải không?

Ông đáp:

- Sai. Bốn tờ đã đuổi tôi ra, chứ không phải ba.

Một hôm, có người kêu điện thoại, gọi lơ lớ nhhư người Thụy Điển cho ông hay rằng ông được phần thưởng Nobel về văn chương. Ông quen nhiều người Thụy Điển ở Minnesota, và tưởng có ông bạn tác quái nào, giả giọng lơ lớ để đùa cợt ông, và ông bắt đầu nói đùa lại.

Nhưng ít phút sau, ông chưng hửng ra khi biết rằng tin đó đúng, rằng quả thực ông đã được phần thưởng lớn nhất trên văn đàn thế giới!

[anbinh]

Gương 013

Đại Tướng George Marshall


Quân nhân số một của quân đội Hoa Kỳ trong đại chiến vừa rồi là đại tướng George C. Marshall, tổng tham mưu trưởng.

Con người quan trọng bậc nhất đó ra sao? Thưa bạn theo tướng J. Franklin Bell, cựu tham mưu trưởng, người cộng tác với ông ở Phi Luật Tân thì ông là thiên tài bậc nhất của Châu Mỹ về võ bị từ hồi Stonewall Jackson tới nay.

Được so sánh với Stonewall Jackson không phải là một vinh dự tầm thường đâu. Trong hồi nội chiến Jackson là nhân vật quan trọng được cả phương Nam sùng bái. Tổng thống Abraham Lincoln van vái Thượng đế cho ông một người chỉ huy quân đội phương Bắc có tài như Jackson. Trận mà Jackson điều khiển trong thung lũng Shenadoad ở Virginie hiện nay còn được đem ra dạy trong các trường võ bị châu Âu và được coi là một trong những thắng trận rực rỡ nhất cổ kim.

Tướng Pershing, người cầm đầu quân đội Hoa Kỳ trong đại chiến thứ nhất, tuyên bố rằng tướng Marshall là sĩ quan có giá trị nhất của Hoa Kỳ năm 1918, giao cho Marshall chỉ huy những cuộc hành quân của đại đội thứ nhất, và lãnh nhiệm vụ đó, Marshall đã giải được một cách vẻ vang một vấn đề khó khăn nhất về chiến thuật:

"Tướng Pershing muốn dời đổi trên năm trăm ngàn người, ba ngàn đại bác, bốn chục ngàn tấn quân nhu và ba mươi bốn quân y viện từ Saint Michel tới Argonne. Điều đó là phải di chuyển một cách bí mật để tụi do thám và phi cơ địch khỏi biết. Mà tướng Marshall làm được. Trong hai tuần lễ ông cho quân đội đi băng đồng ban đêm. Quân Đức không nghi ngờ gì cả cho tới khi nửa triệu quân Mỹ đục thủng mặt trận Meuse-Argonne giúp cho đồng minh chiến thắng. Thực hợp lời Abraham Lincoln đã nói trước kia:"Tất cả những hành quân đó đều nhờ thiên tài của mỗi một người".

Tướng Marshall chủ trương sự tôn trọng kỷ luật nhưng bài xích tính vênh váo tàn nhẫn của một số sĩ quan mọi thời.

Khi ông lên chức Tham mưu trưởng, ông làm một cuộc điều tra không tiền trong lịch sử quân đội Hoa Kỳ. Ông gửi đi một bản kê một trăm mười tám câu hỏi cho ba ngàn lính, bảo họ cứ thành thật đáp, mà giấu tên.

Chẳng hạn:

- Anh có yêu sĩ quan của anh không?

- Nếu có thì anh cho biết tại sao?

- Nếu không thì cũng cho biết tại sao.

- Chúng tôi phải làm cách nào cho các anh thành những binh sĩ giỏi nhất?

- Chúng tôi phải làm cách nào cho quân đội thành một quân đội giỏi nhất?

Cách đó mới mẻ quá đến nổi một số người ngạc nhiên, còn một số khác chế nhạo, khinh bỉ. Nhưng kết quả mỹ mãn. Sự huấn luyện thành ra có tính nhân đạo hơn, và người ta khuyến khích quân lính có sáng kiến hơn. Phương pháp mới đó ảnh hưởng tới khắp các mặt trận.

Tôi chưa được hân hạnh nói chuyện với đại tướng Marshall nhưng đã tiếp chuyện phu nhân. Bà bảo cứ xét bề ngoài cũng thấy ông sanh ra để làm lính, hồi nhỏ còn bận quần cụt mà ông cũng bày trận để chơi, tập cho trẻ hàng xóm diễn binh, cưỡi trên một cây gậy làm ngựa và tấn công lẫn nhau.

Ông muốn vô trường võ bị West-Point nhưng không được vì thân phụ ông là một nggười theo phe dân chủ ở phương Nam, trong một lãnh địa Cộng hòa ở Pennsylvanie. Thành thử ông đành ghi tên vào trường võ bị Virginie ở Lexinton, tại đó ông được bạn bè kính mến nhất.

Ông có tinh thần thể thao, không chịu khai tên một người bạn đã muốn ăn hiếp ông, đã suýt làm ông mất mạng trong một cuộc ẩu đả. Thanh niên đó đâm ông bằng gươm, không cố ý làm ông bị thương nặng. Ông nhất định giấu tên người đó. Tất cả bạn bè ông đều tung nón bê rê lên trời, la lớn: "Hoan hô Marshall! Thằng tướng đó can trường! Nó biết chịu đựng!".

George Marshall đá banh rất tài, làm bạn học phải phục. Trong ba năm đầu, ông cho rằng không có đủ thời giờ chơi môn đó, nhưng đến năm cuối cùng, ông chỉ nghiên cứu thuật chơi trong vài tuần mà bỏ xa các bạn khác trong đội banh của trường.


1 2
40 Gương Thành Công Nguyên Tác: Dale Carnegie


Mặc dầu ông nhẹ cân, mà ông áp đảo tất cả đối phương và được lựa vào hội tuyển của phương Nam, thật là một vinh dự lớn cho trường.

Bạn thử nghĩ như vậy có phải là một phép màu không vì mới cách đó mấy tuần, ông chưa hề đụng tới trái banh. Tôi cho rằng trọn lịch sử túc cầu, chưa ai làm được kỳ công như vậy.

Những kết quả của ông ở trường võ bị Virginie và tài chỉ huy của ông đưa ông lên chức đại úy, chức cao nhất dành cho sinh viên và cũng là danh vọng lớn nhất của trường.

Giữ chức tham mưu trưởng một đạo quân lớn nhất trong lịch sử Hoa Kỳ, đại tướng Marshall phải làm biết bao công việc, lãnh những trách nhiệm lớn lao mà hạng trung nhân tất phải qụy xuống, chứ không sao gánh nổi. Vậy mà ông không bao giờ có vẻ gấp rút lo âu. Tôi hỏi bà Marshall về bí quyết của ông. Bà kể bảy bí quyết nhờ nó ông làm việc nhiều không tưởng tượng được mà không mệt mỏi về thần kinh lẫn thể chất.

Bí quyết thứ nhất là không bao giờ đọc những bản phúc trình lôi thôi mà chỉ đọc những bản gọn gàng tóm tắt.

Bí quyết thứ nhì là ông tập đọc mau, tập trung hết tư tưởng vào một vấn đề mà quyết định mau lẹ. Khi ông ở sở ra, mà tối đó phải hội họp ông thường nằm nghỉ, đọc sách một chút rồi đứng dậy đi thay y phục chỉ trong bốn phút thôi, không hơn một phút.

Bí quyết thứ ba là khi ông đã quyết định một điều gì về quân sự rồi thì không phí thì giờ và tinh lực để đắn đo lý lẽ nữa mà chú ý vào sự thực hành quyết định đó.

Bí quyết thứ tư là ông biết rộng và sâu về những vấn đề quân sự. Vào trong phòng của ông, không bao giờ thấy những cây ghim đầu sơn màu cắm trên các bản đồ. Đại tướng thuộc lòng mỗi sư đoàn hiện ở đâu và có nhiệm vụ gì.

Bí quyết thứ năm: ông bắt đầu làm việc mỗi ngày rất sớm. Ông điểm tâm hồi bảy giờ để bảy giờ rưỡi đã có mặt ở phòng giấy. Có lần ông nói:

- Sau ba giờ chiều thì không một ai có một ý gì mới mẻ nữa.

Bí quyết thứ sáu: bữa trưa ông ngủ một giấc ngắn để lấy lại sức. Cũng như Winston Churchill, ông nằm dài ra, nghỉ ngơi trước khi mệt nhọc. Ông đi bộ về nhà ăn bữa trưa, thường dắt theo một sĩ quan vào hàng tá trở lên để vừa đi vừa bàn về chiến thuật. Ăn xong, ông lên tầng ba, nằm trên một chiếc ghế xích đu ở ngoài hành lang, ngủ năm phút rồi dậy, hoàn toàn tỉnh táo.

Sau cùng bí quyết thứ bảy: Ông làm việc có kết quả vì không bao giờ lo lắng. Bà Marshall bảo:

- Tôi sống chung với nhà tôi mười ba năm rồi, tôi đã thấy nhà tôi nhiều lần bận tâm về nhiều vấn đề, nhưng không khi nào lo lắng đến mất giấc ngủ.

Tôi hỏi bà, ông theo cách nào mà quên những nỗi lo lắng đi được thì bà đáp rằng ông có thói quen buổi tối, công việc ở sở xong là không tiếp xúc gì với sở và bạn đồng sự nữa, và không khi nào đem việc sở về nhà làm đêm.

Bà lại nói thêm rằng nhờ nhiều năm theo kỷ luật nhà binh, ông tập được tánh tự chủ. Ông biết rằng nếu lo lắng thì không làm việc được nữa, cho nên ông tự cấm ông lo lắng.

Đây là một thí dụ về đức tự chủ của ông: Xưa, ông hút mỗi ngày hai ba gói thuốc lá, bảy năm trước, thấy sức làm việc do đó giảm đi, ông quyết định thôi hút. Và ông chừa được liền, từ đó không mó tới một điếu thuốc nữa. Muốn thắng trận thì một tướng lãnh trước hết phải tự thắng mình đã.

Muốn quên lo lắng, đại tướng Marshall dùng thì giờ rảnh một cách tích cực hoặc hữu ích như bơi thuyền, cưỡi ngựa, đi coi hát bóng, nói chuyện với vợ. Ông vặn máy thâu thanh, bắt những bản nhạc êm đềm rồi nằm đọc sách ba giờ mỗi tối.

Tài xế của ông thường lại thư viện công cộng đem về mỗi lần độ hai chục cuốn mà viên quản thủ đã lựa sẵn cho ông trong loại sử ký, tiểu sử, thời sự. Ông đọc nhanh kinh hồn, một cuốn hai trăm trang nghiến ngấu trong ba giờ là hết.

Ông đọc khi nào buồn ngủ thì thôi, nửa đêm, nếu thức giấc ông vặn đèn lên đọc tiếp cho tới khi ngủ lại.

Hai danh nhân trong lịch sử đã có ảnh hưởng lớn nhất đến ông là Benjamin Franklin và Robert E. Lee. Ông đã đặc biệt nghiên cứu chiến thuật của Lee, người mà ông rất phục tư cách. Một cuốn sách nữa mà ông đọc đi đọc lại là cuốn tự thuật của Benjamin Franklin một tác phẩm cổ điển của văn học Hoa Kỳ.

[anbinh]

Gương 014

Walt Disney


Hai chục năm trước, Walt Disney, người đ� tạo ra h�nh con chuột Mickey v� Ba con heo nhỏ, c� được biết t�n tuổi g� đ�u. B�y giờ �ng được sắp v�o hạng danh nh�n tr�n thế giới m� �ng mới bốn mươi tuổi. Tự điển Who's Who c� ghi t�n �ng.

Hai mươi mốt năm trước Walt Disney l�m chật vật m� kh�ng kiếm đủ ăn. B�y giờ th� từ những vườn tr� ở Ceylan tới những l�ng đ�nh c� ở miền Bắc băng gi�, ai cũng biết t�n v� y�u �ng. Cả những người thổ d�n ở gần Bắc cực cũng th�ch những phim hoạt họa về con chuột Mickey chiếu ở Juneau, ở Alaska, đến nỗi họ lập một hội, k�u l� hội Mickey.

Hai mươi mốt năm trước, Walt Disney ngh�o rớt m�ng tơi, b�y giờ �ng triệu ph�. �ng c� thể ngồi trong một chiếc xe Rolls Royce lộng lẫy nếu �ng muốn, nhưng �ng kh�ng th�ch vậy, chỉ th�ch d�ng những xe cũ �ng mua lại. Kiếm được bao nhi�u, �ng cho v�o c�ng việc của �ng hết bấy nhi�u. �ng bảo rằng l�m được những phim đẹp th�ch hơn l� c�p nhặt cả triệu bạc.

Hồi trước Walt Disney ở Kansas, muốn th�nh một nghệ sĩ cho n�n c� lần lại h�ng Kansas City Star xin việc. �ng gi�m đốc đ� coi những bức vẽ của �ng, bảo �ng kh�ng c� t�i, kh�ng th�u nhận �ng, l�m �ng thất vọng, đau đớn v� c�ng.

Sau �ng xin được việc vẽ h�nh cho c�c nh� thờ. Tiền c�ng �t qu�, n�n kh�ng mướn được ph�ng vẽ, phải vẽ trong nh� chứa xe của cha. Hồi đ� �ng cho vậy l� cực, nhưng b�y giờ �ng nghĩ rằng nhờ l�m việc trong kh�ng kh� h�i m�i dầu mỡ ở trong nh� chứa xe đ� m� �ng nảy ra một � đ�ng gi� cả triệu bạc.

Việc xảy ra như vầy: Một h�m một ch� chuột cao hứng dạo chơi tr�n s�n. �ng ngừng vẽ, ng� n�, rồi v� nh� lấy mấy miếng b�nh m� vụn nu�i ch� ta.

Dần dần quen thuộc, ch� chuột d�m leo l�n b�n vẽ của �ng.

Sau đ� �t l�u, �ng �m một chồng hoạt họa vẽ con thỏ Owald tr�n giấy d�y, đem lại Hollywood để b�n, nhưng chẳng c� ma n�o mua cả, th�nh thử �ng lại thất nghiệp m� kh�ng đồng n�o d�nh t�i.

Một h�m, �ng đang kiếm � để vẽ th� sực nhớ đến con chuột n� thường leo l�n b�n vẽ của �ng ở Kansas.

Tức th� �ng vẽ ngay con chuột, v� h�m đ� con chuột Mickey ra đời, sau th�nh k�p h�t nổi danh nhất thế giới.

Mỗi tuần Walt Disney tới vườn B�ch Th� để nghi�n cứu c�c lo�i vật v� tiếng k�u của ch�ng v� trong phim �ng muốn cho những con vật đ� k�u.

B�y giờ �ng kh�ng c�n vẽ cũng kh�ng đặt lời v� nhạc cho c�c phim của �ng. �ng c� một trăm ba mươi bốn người gi�p �ng trong những chi tiết đ�, để �ng rảnh �c t�m � cho phim v� khi �ng t�m được một � n�o, �ng đem ra b�n với mười hai chuy�n vi�n về truyện phim.

Một h�m, c�ch đ�y mười bốn năm, �ng đề nghị vẽ một phim hoạt họa diễn một truyện trẻ em m� th�n mẫu �ng đ� kể cho �ng nghe hồi nhỏ, tức chuyện Ba con heo v� con ch� s�i.

C�c cộng sự vi�n của �ng lắc đầu, �ng b�n th�i � định, qu�n � đ� đi. Nhưng �ng qu�n kh�ng được lại đề nghị nhiều lần nữa, m� lần n�o, c�c cộng sự vi�n cũng lắc đầu.

Sau c�ng họ nhượng bộ, bảo "Được, để l�m thử coi" chứ kh�ng tin g� th�nh c�ng.

Phải mất ch�n chục ng�y mới l�m xong phim về chuột Mickey, nhưng phim ba con heo nhỏ th� họ cho l� kh�ng đ�ng tốn c�ng như vậy l�m gấp chỉ trong s�u chục ng�y l� xong. Kh�ng ai tin rằng n� được hoan ngh�nh. Vậy m� n� l�m vang động thế giới, thực l� th�nh c�ng kỳ dị. Từ những ruộng đồng b�ng vải ở Georgia, cho tới những vườn trồng t�o ở Devon, tới đ�u cũng thấy vang l�n tiếng ca b�i:"Ai th�m sợ con Ch� S�i lớn, dữ, con Ch� S�i lớn, dữ, con Ch� S�i lớn, dữ?".

C� rạp chiếu phim đ� �ng lời được s�u trăm ng�n Anh kim nhưng Walt Disney n�i chỉ lời được hai vạn rưỡi th�i.

Những phim hoạt họa sống được l�u. Hiện nay trong nhiều rạp c�n chiếu con chuột Mickey vẽ từ mười năm trước.

Walt Disney tin rằng hễ y�u c�ng việc m�nh l�m th� tất th�nh c�ng. �ng bảo kh�ng bao giờ �ng chỉ nghĩ tới việc kiếm tiền. �ng l�m việc say m� lắm.

[anbinh]

Gương 015

Mark Twain



Hollywood đ� ti�u 400.000 Anh kim để quay một phim kể đời một trong những người t�i giỏi nhất cổ kim của Hoa Kỳ. �ng l� văn h�o nổi danh nhất thời n�y v� l� một c�y b�t h�i hước c� nhiều độc giả nhất từ trước đến nay.

�ng học trong một trường l�ng cất bằng c�y cho tới 12 tuổi. Sự học của �ng chỉ tới mức đ�, vậy m� hai trường đại học Oxford v� Yale đ� tặng �ng những học vị danh dự v� những học giả bậc nhất thế giới cầu được v�o h�ng bạn hữu của �ng. �ng viết s�ch kiếm được h�ng triệu Anh kim, c� lẽ hơn hết thảy những văn h�o mọi thời. Mặc dầu �ng đ� mất ba mươi bốn năm rồi, m� tiền t�c giả của �ng về s�ch, phim v� ph�t thanh vẫn chảy như suối v�o tủ sắt người thừa kế �ng.

Văn h�o đ� t�n thật l� Samuel Langhorne Clemens, nhưng k� b�t hiệu l� Mark Twain.

Đời Mark Twain l� một cuộc phi�u lưu. �ng sống trong một thời đại ly kỳ, đẹp đẽ nhất của lịch sử Hoa Kỳ. �ng sanh một trăm lẻ mười năm trước trong một l�ng nhỏ ở Missouri, một l�ng thi�m thiếp ngủ gần bờ s�ng Mississipi. Hồi đ� đường xe lửa ở Mỹ mới cất xong được bảy năm, v� Abraham Lincoln c�n l�m một anh c�y ruộng, đi ch�n kh�ng, đẩy một c�i c�y lưỡi bằng gỗ do một cặp b� k�o.

Mark Twain sống bảy mươi lăm năm sung sướng v� mất năm 1910 ở Connecticut. �ng viết hai mươi ba cuốn s�ch: nhiều cuốn ng�y nay đ� qu�n t�n, nhưng c� hai cuốn: Huckleberry Finn v� Tom Swayer sẽ bất hủ v� được tr�n t�ng h�ng thế kỷ nữa. Hễ tr�n đời c�n thanh ni�n th� người ta c�n đọc hai cuốn đ� m� �ng đ� viết do kinh nghiệm của bản th�n �ng. �ng viết n� ư? Kh�ng? N� ph�t từ đ�y l�ng �ng ra.

Mark Twain sanh tại một căn nh� c� hai ph�ng nhỏ ở Floride, xứ Missouri. Ph�ng �ng ở tồi t�n đến nỗi một chủ trại t�n thời ng�y nay cũng kh�ng chịu nu�i b� hoặc g� trong đ�. T�m người sống trong hai ph�ng tối: bảy người trong gia đ�nh v� một người tớ g�i. Mới sinh ra �ng rất yếu ớt. Rồi khi �ng lớn l�n lần lần, th�n mẫu �ng phải lo lắng cho �ng nhiều hơn hết thảy những người kh�c trong gia đ�nh họp lại. �ng rất ưa kh�i h�i, gh�t học, chỉ th�ch ra bờ s�ng Mississipi nh�n những c� lao b� mật, những b� mảng từ từ tr�i v� d�ng nước cuồn cuộn chảy ra biển. C� khi �ng ngồi tr�n bờ s�ng mơ mộng h�ng giờ.

�ng su�t chết đuối ch�n lần. Trong khi chơi với bạn, giả l�m mọi, l�m ăn cướp, trong khi v� coi những c�i hang, ăn trứng r�a, ngồi tr�n mảng tr�i theo d�ng s�ng, �ng đ� thu thập được những kinh nghiệm v� gi� về cảnh vật v� t�nh t�nh để sau n�y trứ t�c.

�ng được di truyền t�i h�i hước của th�n mẫu (...) Năm �ng mười hai tuổi, th�n phụ �ng mất. �ng hối hận v� đ� kh�ng nghe lời cha, l�u lổng chứ kh�ng chịu học, rồi �ng kh�c, tự tr�ch m�nh.

Th�n mẫu �ng r�n an ủi �ng. �t h�m sau �ng tập sự trong một nh� in để vừa kiếm tiền vừa học th�m.

Hai năm sau, �ng th�nh một ấn c�ng. Một buổi chiều, đi ngo�i phố ở ch�u th�nh Hannibal, �ng lượm được một trang x� trong cuốn s�ch v� bay tr�n đường.

Việc tầm thường đ� đ� thay đổi hẳn đời �ng. Trang giấy đ� kể chuyện Jeanne d'Arc bị qu�n Anh giam trong ngục ở Rouen. Đọc xong, l�ng �ng rung động v� sự t�n nhẫn của qu�n Anh. �ng kh�ng hề biết Jeanne d'Arc l� ai, chưa hề được nghe t�n đ�. Nhưng từ h�m ấy, �ng đọc bất kỳ s�ch b�o n�o n�i về vị nữ anh h�ng ấy. Trong gi� nữa đời, �ng nghi�n cứu về Jeanne d'Arc, rồi viết một cuốn nhan đề l� Hồi tưởng Jeanne d'Arc. C�c nh� ph� b�nh cho cuốn đ� k�m xa những cuốn kh�c của �ng, nhưng �ng coi n� l� một t�c phẩm hay nhất �ng đ� viết. �ng biết rằng nếu k� t�n thật, độc giả sẽ tưởng lầm l� một t�c phẩm h�i hước, n�n �ng phải k� t�n kh�c.

�ng rất vụng về trong việc h�n vốn l�m ăn, bỏ tiền v�o đ�u th� lỗ đ�, cho n�n năm năm mươi t�m tuổi nợ đ�a ra. M� �ng lại đương đau nữa, sức đ� suy. �ng c� thể tuy�n bố l� ph� sản rồi khỏi phải trả nợ, v� hồi đ� khắp xứ bị nạn kinh tế khủng hoảng, nhưng kh�ng, �ng nhất định trả hết nợ bằng c�ch viết s�ch v� đi khắp thế giới diễn thuyết trong năm năm. Tới đ�u c�ng ch�ng cũng hoan ngh�nh �ng nhiệt liệt, ph�ng diễn thuyết �ng rộng tới mấy cũng kh�ng đủ chứa hết th�nh giả. Khi đ� trả hết nợ, �ng viết: "B�y giờ tinh thần t�i mới được y�n lại kh�ng bị như c� vật nặng đ� l�n n� nữa. B�y giờ l�m việc mới th�ch, chứ kh�ng thấy l� một cực h�nh nữa".

�ng cưới được một thiếu nữ m� �ng y�u ngay từ l�c mới tr�ng thấy tấm h�nh của c�. Hai �ng b� thương nhau lắm. S�ch �ng viết đều do b� xuất bản. Ban ng�y viết được trang n�o th� tối đến, �ng đặt tr�n một c�i kệ gần đầu giường b� để b� đọc trước khi đi ngủ. B� sửa cho văn nh� hơn v� ho�n to�n tinh x�c, �ng lu�n lu�n theo � b�.

�ng rất sợ l�m thất lạc bản thảo n�n cấm người ở g�i lau b�n viết của �ng. �ng thường lấy phấn vạch một đường tr�n s�n để ngăn một khu vực kh�ng cho chị ở bước v�o.

Đ�y l� bốn h�ng chữ �ng khắc l�n mộ ch� c� Susy con g�i �ng, m� nếu đem khắc l�n mộ ch� �ng th� cũng rất hợp.

Một trời ấm �p m�a h�, chiếu d�u dịu ở đ�y nh�.

Gi� ấm �p phương Bắc, thổi nh� nhẹ ở đ�y nh�.

Cỏ xanh phủ l�n, �m �i ngủ đi, �m �i ngủ đi!

Xin ch�c ai an giấc, an giấc, an giấc.

[anbinh]

Gương 016

Andrew Carnegie


Song th�n �ng Andrew Carnegie ngh�o tới nỗi khi sanh �ng kh�ng c� tiền mời y sĩ hay c� mụ. �ng bắt đầu kiếm ăn, l�nh mỗi giờ c� hai xu, sau g�y được một gia t�i l� bốn trăm triệu Mỹ kim.

Một lần t�i c� cơ hội lại thăm nơi ch�n nhau cắt rốn của �ng ở Dunfermline, xứ Ecosse. Nh� chỉ c� hai ph�ng: ph�ng dưới l� xưởng dệt của th�n phụ �ng, ph�ng tr�n g�c nhỏ x�u, tối tăm, thấp, s�t m�i, l�m chỗ ăn ngủ cho gia đ�nh.

Khi gia đ�nh Carnegie tới Ch�u Mỹ, th�n phụ Andrew dệt khăn trải b�n v� đem b�n dạo từng nh�. B� th�n �ng giặt mướn tại nh� v� kh�u gi�y cho một người thợ gi�y. Andrew chỉ c� mỗi một chiếc �o sơ mi m� b� th�n �ng giặt rồi ủi mỗi tối, khi �ng đi ngủ rồi. B� cụ l�m việc từ mười s�u đến mười t�m giờ mỗi ng�y, v� Andrew rất y�u qu� cụ. Khi �ng hai mươi hai tuổi �ng hứa với mẹ rằng mẹ c�n sống th� �ng kh�ng lấy vợ. �ng giữ được lời hứa đ�. Ba chục năm sau khi cụ quy ti�n rồi, �ng mới lập gia đ�nh. L�c đ� �ng đ� năm mươi hai tuổi, v� năm s�u mươi hai tuổi �ng mới sanh cậu con một. Hồi nhỏ �ng n�i ho�i với b� cụ:

- M�, sau n�y con sẽ gi�u c� để m� c� �o lụa bận, c� người ở để sai v� c� ri�ng một chiếc xe để đi.

�ng thường bảo nhờ b� cụ m� �ng th�ng minh, c� nhiều khả năng v� l�ng y�u mẹ đ� l� nguy�n động lực gi�p �ng th�nh c�ng rực rỡ. Khi cụ mất, �ng đau khổ trong nửa th�ng, mỗi lần nhắc đến t�n cụ l� �ng nghẹn ng�o, kh�ng n�n lời. Một lần �ng trả hết nợ cho một b� gi� xứ Ecosse để b� n�y lấy lại được căn nh� đ� cầm cố cho người kh�c, chỉ v� b� giống b� cụ th�n sinh ra �ng.

Ai cũng cho rằng Andrew Carnegie l� �ng vua th�p m� �ng kh�ng biết ch�t g� về sản xuất th�p. H�ng trăm ng�n người l�m việc cho �ng chắc chắn hiểu kỹ thuật đ� hơn �ng. Như �ng biết d�ng người, v� đức n�y đ� l�m cho �ng h�a ra gi�u c�. Ngay từ hồi nhỏ �ng đ� tỏ ra c� thi�n tư xuất ch�ng, trong nghệ thuật tổ chức v� l�nh đạo, l�m cho người kh�c vui l�ng gi�p m�nh.

C� lần ở Ecosse, hồi c�n b� �ng bắt được con thỏ c�i. �t l�u sau thỏ c�i sinh được một bầy con, nhưng �ng kh�ng c� g� để nu�i ch�ng. �ng nảy ra một � t�i t�nh: �ng bảo trẻ con h�ng x�m hễ kiếm đủ rau để nu�i thỏ th� �ng lấy t�n mỗi đứa đặt cho một con thỏ. Kế hoạch đ� kết quả lạ l�ng.

Về sau, Carnegie d�ng thuật t�m l� đ� trong c�ng việc l�m ăn. Chẳng hạn �ng muốn b�n đường rầy cho c�ng ty xe lửa Pennsylvania Railroad. Hội trưởng c�ng ty hồi đ� l� J. Edgar Thomson. Andrew Carnegie cho cất ở Pittsbung một xưởng lớn d�t mỏng th�p m� �ng đặt t�n l� "xưởng th�p J.Edgar Thomson". Tất nhi�n l� �ng Thomson kho�i ch� v� bằng l�ng mua liền những đường rầy của xưởng mang t�n m�nh.

Hồi đầu, Andrew Carnegie l�m một anh đưa điện t�n ở Pittsbung. Mỗi ng�y l�nh được năm cắc m� �ng đ� lấy l�m m�n nguyện lắm. Nhưng �ng kh�ng biết ch�u th�nh Pittsbung v� sợ mất việc n�n phải học thuộc l�ng t�n v� địa chỉ của tất cả c�c h�ng trong khu vực bu�n b�n.

�ng chỉ th�m l�m điện t�n vi�n thực thụ, th�m muốn chết đi, v� buổi tối �ng học chữ mo�c, s�ng tới sớm để tập đ�nh tin. Một buổi s�ng c� tin quan trọng đặc biệt. Ở Philadelphie người ta gọi Pittsbung, gọi mấy lần m� chưa c� điện t�n vi�n n�o tới. Andrew Carnegie chạy lại, nhận tin, chuyển tin v� tức th� được nhắc l�n ch�n điện t�n vi�n, lương gấp đ�i. Sau n�y �ng th�ch kể lại lần th�nh c�ng đầu ti�n đ�. Một bạn th�n của �ng t�m tắt lu�n l� trong truyện th�nh một c�u ngộ nghĩnh dưới đ�y m� ch�ng ta n�n ngẫm nghĩ kỹ:

"Muốn trở n�n một người ra sao th� phải h�nh động như đ� l� con người ấy".

Nghị lực kh�ng c� g� thắng nổi v� l�ng cao vọng ph�ng t�ng của Andrew Carnegie l�m cho nhiều người để � tới �ng. C�ng ty Pennsylvania Railroad dựng một đường d�y th�p tư, Andrew Carnegie được c�ng ty d�ng l�m điện t�n vi�n rồi �t l�u sau l�nh chức thư k� ri�ng của Gi�m đốc ph�n khu.

Một ng�y nọ, một việc bất ngờ đưa �ng l�n con đường gi�u sang. Một người ngồi b�n cạnh �ng trong toa xe lửa đưa cho �ng coi bản đồ một kiểu toa mới, c� chỗ nằm m� người đ� mới vẽ xong. Hồi đ� ghế nằm chỉ l� những băng d�i đ�ng v�o hai b�n h�ng toa chở h�ng. Bản đồ mới giống kiểu toa ng�y nay. Carnegie c� �c s�ng suốt đặc biệt của người Ecosse. �ng hiểu rằng s�ng kiến đ� hứa hẹn được nhiều. �ng vay tiền, h�n th�m một phần vốn quan trọng v�o x� nghiệp, được hưởng những số lời lớn v� năm �ng hai mươi lăm tuổi, nội việc h�n vốn đ� đ� đem cho �ng năm ng�n Mỹ kim mỗi năm.

Một l�n kh�c, một chiếc cầu c�y tr�n đường hỏa xa ch�y v� sự giao th�ng phải ngưng trệ trong nhiều ng�y. L�c đ� Andrew Carnegie l�m gi�m đốc một ng�nh trong c�ng ty. �ng hiểu rằng những cầu c�y sẽ bị loại v� th�p sẽ l� vật liệu trọng dụng. �ng vay tiền, lập một c�ng ty l�m những cầu sắt, v� tiền lời �n �n v� mau qu�, l�m �ng gần hoa cả mắt.

�ng m� c�i g� l� c�i đ� biến th�nh v�ng. �ng l�n như diều. Vận may, một vận may kh�ng thể tưởng tượng được b�m riết lấy �ng. �ng với v�i người bạn mua một c�i trại gi� bốn chục ng�n Mỹ kim, ở giữa một khu c� mỏ dầu lửa, tại Pennsylvanie v� chỉ trong một năm lời được một triệu Mỹ kim. Khi con người quỉ quyệt đ� hai mươi bảy tuổi th� lợi tức mỗi tuần đ� được ng�n Mỹ kim rồi, m� mười lăm năm trước chỉ kiếm được hai cắc rưỡi mỗi ng�y.

Việc dưới đ�y xảy ra năm 1862, Lincoln đương l�m Tổng Thống. Nội chiến đương dữ dội. Sắp c� nhiều sự thay đổi lớn. Bi�n giới mở rộng ra. Miền T�y xa x�i bắt đầu được khai ph�. Những đường xe lửa sẽ đặt khắp trong nước. Nhiều th�nh thị lớn sẽ dựng l�n. Ch�u Mỹ lảo đảo trước một kỷ nguy�n mới m� hồn.

V� Andrew Carnegie, với những l� nấu th�p phun kh�i v� lửa của �ng, bị l�i cuốn trong ngọn thủy triều đương dựng đ�, �ng dựng được gia t�i khổng lồ ngo�i sức tưởng tượng.

Vậy m� �ng kh�ng phải l� hạng người l�m chết bỏ, �ng th�ch la c�. �ng bảo rằng những người cộng t�c với �ng biết nhiều hơn �ng, v� ch�nh những người đ� kiếm tiền cho �ng. Người Ecosse c� t�nh biển lận. �ng l� người Ecosse m� lại kh�ng biển lận khi chia lời. �ng để c�c cộng t�c với �ng hưởng chung, v� chắc chắn �ng l� người đ� g�y cho nhiều người nhất th�nh triệu ph�. Trong đời �ng, �ng chỉ được học c� bốn năm, vậy m� �ng viết t�m cuốn s�ch về du k�, tiểu sử, cảo luận v� bi�n khảo kinh tế. �ng tặng s�u chục triệu Mỹ kim cho c�c thư viện c�ng cộng v� s�u mươi t�m triệu nữa cho c�ng việc cải thiện gi�o dục.

�ng thuộc hết thảy những b�i thơ của Robert Burns v� c� thể đọc thuộc l�ng trọn bộ những kịch Macbeth, Vua Lear, Romeo v� Juliet, Nh� bu�n ở Venice của Shakespeare.

�ng kh�ng theo một t�n gi�o n�o cả m� tặng bản ng�n đ�n ống cho c�c gi�o đường.

�ng đ� tặng tới ba trăm s�u mươi lăm triệu Mỹ kim. C�c nhật b�o tổ chức những cuộc thi v� thưởng người n�o chỉ được cho �ng c�ch hữu �ch nhất để ti�u hết đống v�ng của �ng, v� �ng đ� tuy�n bố rằng chết gi�u l� chết nhục.

[anbinh]

Gương 017

Enrico Caruso


Khi Enrico Caruso mất năm 1921, hồi bốn mươi t�m tuổi, h�ng triệu người buồn rầu, v� giọng h�t của thời đại đ� bặt hẳn từ ng�y đ�. �ng đ� tắt nghỉ trong tiếng vỗ tay khen �ng ở khắp thế giới văng vẳng b�n tai �ng. �ng l�m việc qu� sức, bị cảm h�n nhẹ, nhưng �ng coi thường kh�ng th�m chữa, v� suốt s�u th�ng �ng can đảm chống cự với thần chết, trong khi một triệu t�n đồ y�u �ng cầu nguyện cho �ng qua khỏi.

Giọng h�t m� hồn của Caruso kh�ng phải l� do trời cho m� l� phần thưởng của nhiều năm gắng sức, ki�n nhẫn luyện tập, giữ vững quyết định.

Mới đầu giọng �ng nhỏ qu�, nhẹ qu� đến nỗi thầy dạy h�t bảo �ng:"Anh kh�ng thể h�t được. Anh kh�ng c� giọng. Anh h�t như tiếng gi� thổi v�o cửa l� s�ch vậy".

Trong nhiều năm giọng �ng vỡ ra v� một lần �ng bị th�nh giả hu�t c�i. �t người đ� được uống cạn ly rượu th�nh c�ng như �ng, vậy m� hồi danh thịnh nhất, nhớ lại ng�y xưa đ� thất bại, �ng thường đau đớn đến sa lệ.

M� �ng mất khi �ng mười hai tuổi v� từ đ�, bất kỳ đi đ�u, �ng cũng mang theo một tấm h�nh của b� cụ.

B� cụ sanh hai mươi mốt lần m� chỉ nu�i được c� ba người con. Vốn qu� m�a cụ c� biết g� kh�c ngo�i sự l�m ăn kh� nhọc v� nhẫn nhục đau khổ, vậy m� cụ c� linh t�nh bảo rằng một người con trai của cụ c� thi�n t�i, danh tiếng sẽ vang lừng, v� kh�ng c� việc n�o �ch lợi cho con, m� cụ kh�ng l�m, d� phải hy sinh rất lớn. Caruso thường vừa kh�c vừa n�i: "M� t�i nhịn mua gi�y d�p, đi ch�n kh�ng, để t�i c� tiền học h�t".

Hồi �ng mới mười tuổi, th�n phụ �ng bắt �ng th�i học, cho �ng v�o l�m trong một xưởng. Mỗi tối, sau khi l�m việc xong, �ng học đ�n, nhưng m�i đến năm hai mươi mốt tuổi, �ng mới được vui vẻ ca h�t từ gi� xưởng.

Người ta cho �ng h�t trong một qu�n c� ph�, kh�ng chịu trả c�ng �ng m� chỉ cho �ng ăn bữa tối. �ng vồ ngay lấy cơ hội ấy.

Sau c�ng �ng được h�t trong một nhạc kịch trường. Lần đ� mới thực l� lần may mắn đầu ti�n của �ng. Trong l�c diễn thử, �ng bị k�ch th�ch qu�, th�nh thử giọng �ng bể ra như những mảnh k�nh. �ng thử đi thử lại mấy lần, nhưng kết quả chỉ tai hại, �ng kh�c mướt, chạy về nh�.

Lần đầu ra s�n khấu, �ng lảo đảo, tới nổi th�nh giả hu�t c�i phản đối. Lần đ� �ng chỉ đ�ng một vai tạm để thay thế vai ch�nh. Một tối, vai ch�nh th�nh l�nh đau m� �ng kh�ng c� mặt ở rạp. Người ta bảo đi t�m �ng khắp đường phố. Sau c�ng người ta thấy �ng trong một tiệm rượu, gần say khướt. Hay tin, �ng chạy một mạch về rạp, tới nơi �ng hết hơi, người n�ng bừng v� rượu v� v� kh�ng kh� trong ph�ng thay quần �o. Rồi th�nh l�nh tr�i đất quay như chong ch�ng. V� khi Caruso bước ra s�n khấu, �ng h�t bậy bạ như đi�n, cả rạp nhao nhao l�n phản đối.

Sau buổi h�t đ�, �ng bị đuổi. H�m sau �ng đau l�ng qu�, thất vọng qu�, muốn tự tử.

Trong t�i chỉ c�n mỗi một đồng, đủ để mua một chai rượu. Ng�y h�m đ� �ng nhịn đ�i. V� đ�ng l�c �ng đương nghĩ n�n tự tử c�ch n�o th� một người nhạc kịch trường sai tới đẩy cửa bước v�o, la:

- Caruso! Về rạp ngay đi! Th�nh giả kh�ng muốn nghe ca sĩ đ� nữa. Họ hu�t c�i đuổi hắn ra khỏi s�n khấu rồi. Họ la đ�i anh ra. Đ�i anh cho kỳ được!

Caruso đ�p:

- Đ�i t�i! Họ kh�ng hở? Tại sao lại đ�i t�i? Họ c� biết t�n t�i l� g� đ�u m� đ�i t�i?

- Họ kh�ng biết t�n anh thật. N�n họ bảo gọi c�i anh say rượu h�m qua ra. Th� l� anh chứ c�n ai nữa!

Khi Enrico Caruso mất, �ng c� mấy triệu bạc. Chỉ ri�ng một việc h�t để người ta thu thanh v�o đĩa, �ng cũng kiếm được bốn trăm ng�n Anh kim rồi. Nhưng v� nhớ lại cảnh ngh�o hồi b�, n�n �ng mới cần kiệm ghi hết thảy những chi ph� bất kỳ lớn nhỏ v�o một cuốn sổ cho tới khi �ng chết.

C� lẽ ph�t vui nhất trong đời �ng l� l�c �ng được bồng đứa con g�i �ng lần đầu. �ng n�i đi n�i lại ho�i rằng �ng chỉ cần đợi khi n�o con g�i �ng lớn một ch�t, chạy lăng xăng trong nh�, v� mở được cửa ph�ng �ng m� v� l� �ng m�n nguyện rồi. V� một h�m, ở �, �ng đứng b�n cạnh chiếc dương cầm, th� sở nguyện của �ng thực h�nh được: con g�i �ng chạy v�, �ng bồng n� l�n, rồi nước mắt d�ng d�ng, �ng n�i với vợ: "M�nh c�n nhớ kh�ng, anh chỉ mong mỏi được thấy l�c n�y?".

Kh�ng đầy một tuần sau �ng mất.

[anbinh]

Gương 018

Dorothy Dix


Theo � bạn, k� giả n�o c� nhiều độc giả nhất? T�i th� cho rằng k� giả đ� l� một người đ�n b� sung sướng nhất Hoa Kỳ, v� đ� gi�p cho đủ hạng người giải quyết những vấn đề t�nh cảm của họ. Đ� bao l�u nay, b� l� người mẹ, l� gi�o sĩ rửa tội cho h�ng triệu người đau khổ, cả đ�n �ng lẫn đ�n b�. Chưa c� ai đ� tr�nh cho đồng b�o được nhiều vụ li dị, đ� cứu vớt được nhiều gia đ�nh như b�.

T�n b� l� Elizabeth Meriwether Gilmer. Bạn chưa nghe n�i về b� ư? C� chứ! Đ� nghe n�i nhiều lần rồi, nghe t�n Dorothy Dix nhiều lần rồi chứ! Dorothy Dix ch�nh l� b�. Hồi mới cầm viết, b� lựa b�t hiệu đ� v� b� th�ch n�, m� cũng v� b� muốn kỷ niệm một người mọi t�n l� Dix đ� hầu hạ gia đ�nh b� l�c b� c�n nhỏ.

Vậy b� k� t�n Dorothy Dix dưới những b�i đăng trong hai trăm tờ nhật b�o, để cho h�ng triệu độc giả khắp thế giới đọc, từ Lu�n Đ�n tới Ch�u �c, từ Nữu Ước tới Nam Mỹ v� Nam Phi Ch�u.

C�ch đ�y �t l�u, t�i h�n hạnh được uống tr� với b� ở New Orleans, b� kể chuyện về tuổi thơ, về sự gi�o dục của b� trong mười năm, sau cuộc nội chiến. Th�n phụ b� c� một trại nu�i ngựa giống ở bi�n giới Tennessee v� Kentucky. Gia đ�nh b� l� một gia đ�nh cổ ở phhương Nam v� chiến tranh m� sa s�t. B� n�i:

- Ch�ng t�i sống kỳ cục lắm, ngh�o kh�ng ra ngh�o, sang kh�ng ra sang. Ng�i nh� cũ của ch�ng t�i đẹp lắm, chung quanh c� những c�nh đồng cỏ mơn mởn, b� v� cừu mập �, nhởn nhơ b�n cạnh những c�nh đồng trồng l�a v� b�ng vải. Ăn th� ch�n dĩa bằng bạc. Như tiền th� kh�ng c�.

B� bận những đồ bằng len nh�, dệt ở h�ng x�m. B� th�ch kể rằng v� nu�i của b� l� một con ngựa c�i để đua, v� gi� v� bệnh tật n�n được thả ở trước nh�. B� n�i th�m:

- T�i biết cưỡi ngựa trước khi đi học. Ba t�i đặt t�i l�n lưng ngựa, t�i n�u chặt bờm ngựa trong khi n� ăn cỏ. Khi n�o n� luồng qua một sợi d�y thừng mắc quần �o hoặc một c�nh c�y l� t�i bị hất xuống đất. T�i la h�t cho tới khi c� người chạy ra bồng t�i l�n, đặt t�i tr�n lưng ngựa.

Một chị v� da đen dạy c�ch ăn n�i cư xử cho b� v� chị em b�. Trong bữa cơm, chị ta đứng sau lưng b�, r�nh như một t�n l�nh g�c. V� ph�c m� l�u ăn hoặc bốc đồ ăn hoặc kh�c th�, cốp! Bị c� tr�n đầu liền.

- Ăn uống cho đ�ng ho�ng. Đừng l�m như những thằng nhỏ mất dạy da trắng đ� nữa!

Ba đứa nhỏ phải chơi một m�nh, l�m lấy đồ chơi m� chơi. Nhưng chơi với ch� v� ngựa, th� vị biết bao! B� n�i:

- Ch�ng t�i được tự do như chim tr�n trời vậy. Kh�ng bị b� buộc g� hết. Muốn đi đ�u th� đi, l�m g� th� l�m. Ch�ng t�i thắng y�n cương rồi cho ngựa chạy phi v� rừng, đằng sau l� một bầy ch� sủa vang trời. Ch�ng t�i biết hết cả những b� mật của rừng, những chỗ chim c�n c�t trốn ở đ�u, chim ưng l�m tổ ở đ�u, thỏ giấu con ở đ�u. Ch�ng t�i cũng biết chỗ n�o c� tr�i l� dại v� m�a thu tới, chỗ n�o c� những hạt dẽ ngon nhất. L�ng tự tin của ch�ng t�i tăng l�n rất mau, v� ch�ng t�i biết xoay sở lấy, biết biển b�o khi gặp nỗi kh� khăn.

Đ�y l� một điều lạ l�ng nhất về b�. Ch�nh một �ng cụ gi� gần như đi�n, đ� dạy b� được nhiều điều rất qu�. �ng cụ đ� l� bạn cũ của �ng nội b� v� sống trong nh� b� như người th�n. Kh�ng những cụ dạy b� tập đọc m� c�n hướng dẫn b� y�u những s�ch qu� trong tủ s�ch nh� nữa. B� n�i:

- Chưa đầy hai mươi tuổi, t�i đ� thuộc l�ng Shakespeare, Scott, Dickens, t�i đ� đọc Smollet, Fielding v� Richardson. Kh�ng c� s�ch để trẻ em đọc, t�i đ�nh nhai đại những s�ch kh� ti�u nhất nhưng bổ �ch của người lớn. V� l�c n�o t�i cũng thấy sung sướng được đọc những s�ch đ�.

B� đi học trường nh� nước rất �t.

Cha t�i cho t�i lại học trường c� Alice hay c� Jenny kh�ng phải v� c�c c� ấy dạy giỏi m� chỉ v� th�n phụ c�c c� ấy đ� c� c�ng lao với xứ sở, hoặc l�m đại t� dưới quyền chỉ huy của tướng Beauregard, hoặc đ� tử trận ở Gettysburg. L�m sao được? Đ� cũng l� một c�ch gi�p c�c c� ấy sống.

Trước khi biết bảy lần bảy l� bốn mươi ch�n, b� đ� leo c�y giỏi như một con s�c v� cưỡi ngựa t�i như một ch� n�i. Sự thật b� chỉ được học trong những s�ch cũ của th�n phụ để lại.

Rồi năm mười t�m tuổi, b� về nh� chồng, t�nh sống cuộc đời y�n ổn như mọi thiếu phụ kh�c trong trường hợp đ�. Nhưng một bi kịch xảy ra, v�i b� trong một tai biến về hai phương diện gia đ�nh v� t�i ch�nh. Mới cưới nhau được �t l�u, chồng b� th�nh một người t�n tật, một phế nh�n. B� phải săn s�c chồng, nu�i chồng cho tới khi chồng chết, trong ba mươi lăm năm đằng đẳng. L�c đ� b� kh�ng biết l�m sao kiếm đủ nu�i th�n m�nh, đừng n�i l� nu�i chồng nữa. B� lo lắng qu�, h�a đau, phải tới Gulf Coast ở Mississipi để dưỡng sức.

Lần đi xa nh� đ� đ� l�m thay đổi hẳn đời b�. Trong khi nghỉ ngơi tr�n bờ biển, b� viết một truyện ngắn kể một việc xảy ra trong gia đ�nh b� hồi nội chiến. Song th�n b� sợ những đồ qu� bằng bạc bị l�nh phương Bắc cướp mất, sai một t�n n� lệ đem ch�n ở b�n mộ tổ ti�n. Hắn ch�n xong c�n l�m ph�p ph� thủy yếm cho kẻ trộm khỏi tới gần. B� b�n truyện đ� cho một b� h�ng x�m l�m chủ nhiệm một tờ nhật b�o lớn nhất miền Nam, tờ Picayune ở New Orl�ans. Người ta trả b� ba Mỹ kim v� d�ng b� l�m ph�ng vi�n trong t�a soạn. Như vậy b� chỉ kiếm được năm Mỹ kim mỗi tuần, vừa đủ cho hai �ng b� sống, nhưng nhờ viết ph�ng sự m� sau n�y b� nổi danh khắp trong nước.

C�ng việc đầu ti�n của b� l� mỗi chủ nhật viết một b�i d�i khuy�n bảo phụ nữ về đời t�nh cảm của họ đối với chồng con.

Phần đ�ng nữ sĩ viết một lối văn cầu kỳ. Họ r�n d�ng một b�t ph�p c� vẻ th�ng th�i, độc đ�o để tỏ ra m�nh hơn người, họ muốn tự tạo một tư c�ch "thượng đẳng". Dorothy Dix tr�i lại, viết rất giản dị, th�nh thử nữ độc giả th�ch ngay. B� kh�ng cần tự tạo một tư c�ch giả tạo, ch�nh b� đ� c� một tư c�ch ch�n thực, mạnh mẽ của một phụ nữ Mỹ sống giữa thi�n nhi�n v� những truyền thống của một gia đ�nh cổ phương Nam. Một x� hội c�ng rập theo đời sống mới nhất luật bao nhi�u th� lại c�ng trọng những người c�n giữ được c�i � nhị, tự nhi�n của cổ nh�n bấy nhi�u. Ở thời đại n�y, nhiều người nhờ b� quyết đ� m� th�nh c�ng trong nghề viết văn, nghề l�m b�o, truyền thanh, h�t b�ng, diễn kịch...

Những b�i của Dorothy Dix được hoan ngh�nh nhiệt liệt. William Rodolp Hearst lu�n lu�n t�m những t�i ba mới, tặng b� những số tiền lớn để b� viết cho tờ Evening Journal ở Nữu Ước. B� cần tiền lắm nhưng kh�ng bỏ chủ b�o cũ, v� ch�nh nhờ tờ Picayune m� b� đ� học được nghề viết b�o. Vả lại l�c đ� chủ tờ Picayune đau, cần b� ở lại gi�p việc. V� vậy b� kh�ng nhận lời William Rodolp Hearst, nhưng năm 1901, khi chủ b�o cũ mất, b� qua viết tờ Evening Journal. Trong hai chục năm sau chẳng những b� giữ mục T�m t�nh m� c�n viết nhiều b�i ph�ng sự lớn để đứng về phương diện nh�n đạo m� ph� b�nh những tin tức k�ch th�ch nhất, như vụ xử lớn về h�nh sự. Chẳng hạn b� viết ph�ng sự vụ xử Harry K. Thaw, nh� triệu ph� ở Pittsburg đ� giết kiến tr�c sư nổi danh nhất Nữu Ước l� Stanford White(...) B� thuật lại vụ Hall Mills, một tội đại h�nh b� mật nhất của thế kỷ XX.

Th�nh thử một thiếu nữ rất giản dị, m� hồi hai mươi tuổi c�n qu� m�a, chưa đi xe lửa qu� s�u lần, chưa đi coi h�t hoặc ra th�nh thị qu� hai lần, sống trong một trại hẻo l�nh ở Kentucky, nay đ� th�nh một k� giả nổi danh nhất Nữu Ước.

Người ta thường hỏi b� c� phải ch�nh b� viết những bức thư k� t�n độc giả rồi lại tự đ�p tr�n mục "Thư t�m t�nh" kh�ng. B� đ�p:

- Đ�u c� vậy! Cần g� phải thế? Mỗi ng�y t�i nhận được từ một trăm tới một ng�n bức thư của độc giả m�!

Những bức thư đ� l� những t�i liệu lạ l�ng về l�ng người. Người ta kh�ng giấu giếm g� cả, cởi hết l�ng với b�. Đọc n�, b� biết được hơn ai hết những thắc mắc của con người thời n�y.

B� được c�c trường Đại học Tulane v� Oglethorpe tặng nhiều vinh h�m, nhưng v� b� kh�ng c� con, n�n những vinh h�m đ� kh�ng l�m cho b� vui bằng khi nhận được những h�ng chữ như vầy của thanh ni�n đau khổ, hoang mang: "T�i trọng b� hơn m� t�i, t�i biết rằng b� hiểu t�i..."

[anbinh]

Gương 019

Zane Grey


Zane Grey đ� chiến đấu với cơ h�n v� thất vọng để chiếm được một địa vị trong h�ng những tiểu thuyết gia nhiều độc giả nhất đương thời. V� �ng chiến đấu như vậy khi �ng sống trong một ng�i l�ng nhỏ.

C�c nh� b�o ng�y nay trả �ng vạn rưỡi Anh kim để �ng viết cho một truyện, m� hồi đầu th� mỗi cuốn của �ng b�n kh�ng được ba đồng. C�c nh� xuất bản n�i rằng lu�n ba năm nay mỗi năm trung b�nh b�n được tr�n một triệu cuốn của Zane Grey, nhưng hồi mới viết, �ng thất bại phải sống trong cảnh đ�i r�t.

Th�n phụ �ng chỉ muốn �ng học nghề nha y m� �ng th� cho l�m nha y chẳng hơn g� thợ mỏ. Nhưng lệnh cha, �ng đ�u d�m c�i, cho n�n �ng phải học nghề nhổ răng, v� mở một ph�ng nhổ răng cho thi�n hạ trong nhiều năm.

Trong khi tay �ng nhổ răng cấm, răng nanh th� �c �ng chỉ nghỉ đến c�ng việc kh�c, đến việc viết truyện.

Năm th�ng tr�i qua, �ng c�ng thấy kh�ng chịu nổi bi kịch h�ng ng�y của �ng. �ng khinh tởm nghề của �ng m� cứ s�ng s�ng phải đ�nh xe tới ph�ng nhổ răng, như một t�n n� lệ bị người ta quất, bắt phải ch�o thuyền tới ngục tối vậy.

Sau khi quyết định l�m một nh� văn, �ng bỏ nghề nha y, dọn về một l�ng nhỏ để c� thể sống kiệm tiện, vừa săn bắn, c�u c� kiếm ăn, vừa tập viết.

�ng kh� nhọc h�ng th�ng, c� khi trọn một năm để viết một truyện, sửa đi sửa lại, đổi t�nh tiết, đổi nh�n vật. Viết xong, �ng đọc lớn tiếng từ đầu tới cuối, giọng hăng h�i. �ng thấy hay lắm, tin chắc rằng m�nh sắp th�nh một văn h�o. Khốn nỗi, ngo�i �ng ra, chẳng ai tin như vậy cả. Trong khắp xứ, kh�ng một nh� xuất bản n�o chịu mua truyện của �ng.

�ng đem hết t�m tr� v� th� giờ để viết lu�n trong năm năm đằng đẳng, v� trong năm năm ấy �ng kh�ng kiếm được lấy một xu. Chơi d� cầu trong một đội nh� nghề th� thỉnh thoảng lại kiếm được �t nhiều, c�n viết tiểu thuyết th� tuyệt nhi�n kh�ng.

Một h�m �ng đương t�m c�ch b�n một tiểu thuyết th� gặp đại t� Buffalo. Đại t� muốn kiếm một người biết viết l�ch đi theo qua miền T�y để ch�p du k�. Zane Grey vồ ngay lấy cơ hội, nghĩ sắp được sống một cuộc đời phi�u lưu m� m� mẫn cả t�m thần.

Sống s�u th�ng với bọn cao bồi v� c�c bẫy ngựa rừng ở miền T�y, �ng trở về nh�, viết tiểu thuyết nhan đề The last of the Plainsmen. Lần n�y �ng chắc chắn c� người mua b�n gởi bản thảo cho nh� xuất bản Harper v� đợi hai tuần, kh�ng thấy tin tức g�, �ng n�ng l�ng qu�, chạy lại hỏi nh� đ�.

Người ta trả bản thảo, n�i: "Ch�ng t�i �n hận lắm, nhưng đọc hết cuốn m� kh�ng thấy ch�t g� chứng tỏ rằng �ng c� thể viết tiểu thuyết được". L�ng �ng tan n�t. �ng cho�ng v�ng. Cuốn đ� l� cuốn thứ năm bị từ chối. C� ai cầm gậy đập mạnh v�o đầu �ng, cũng kh�ng l�m �ng điếng người bằng. Loạng choạng xuống thang g�c, �ng phải b�u chặt một cột đ�n cho khỏi t�, v� bản thảo kẹp ở n�ch, �ng dựa cột nước mắt chảy d�ng d�ng.

�ng về nh�, đau đớn thất vọng. �ng đ� sống nhờ b� vợ c� ch�t của ri�ng, nhưng sau năm năm hết nhẵn tiền rồi m� nh� lại th�m một đứa con thơ nữa. Hai vợ chồng ch�n nản qu�. Nhưng b� vợ cũng r�n khuyến kh�ch �ng thử viết th�m một truyện nữa. L�c đ� v�o cuối đ�ng. L� sưởi nhỏ qu�, kh�ng đủ ấm, tay �ng c�ng lại, cứ viết được năm ph�t lại phải mở l�, đưa hai b�n tay lại gần ngọn lửa để sưởi.

Suốt m�a đ�ng đ� v� cho tới m�a h� năm sau, �ng cặm cụi viết tiểu thuyết đ�, v� khi viết xong, �ng lại mang đến nh� xuất bản Harper. Cuồng loạn v� thất vọng, �ng y�u cầu �ng gi�m đốc nh� đ� đem về nh� v� đ�ch th�n đọc gi�m cho �ng. Hai ng�y sau, Zane Grey trở lại, �ng gi�m đốc cười, n�i: "Nh� t�i thức gần trọn đ�m h�m qua để đọc tiểu thuyết �ng, khen l� hay. Vậy ch�ng t�i xuất bản cho �ng".

Nhan đề truyện đ� l� Heritage of the Desert. (Di sản của sa mạc). S�ch ra được hoan ngh�nh nhiệt liệt.

Vậy sau mấy năm ngh�o khổ v� thất bại. Zane Grey đ� th�nh một nh� văn kiếm được nhiều tiền nhất v� một tiểu thuyết gia được nhiều người đọc nhất đương thời. V� từ hồi đ�, �ng đ� xuất bản khoảng s�u chục truyện v� độc giả đ� mua của �ng tr�n mười lăm triệu cuốn.

[anbinh]

Gương 020

Frank Woolworth


Năm hai mươi mốt tuổi, Barbara Hutton l�m một tiệc đ�i kh�ch. Kh�ng kh� trong nh� đầy �m nhạc du dương v� c�c danh ca bực nhất h�t l�n những b�i t�nh tứ. N�ng mới hưởng được một gia t�i khoảng hai chục triệu Mỹ kim th� ngại g� m� kh�ng tiếp t�n một c�ch sang trọng?

Hai chục triệu Mỹ kim đ� ở đ�u ra? Thưa, do chứng chi ti�u lặt vặt của h�ng triệu người Mỹ.

N�ng l� ch�u nội �ng Frank Woolworth v� mỗi lần một người Mỹ ti�u một cắc trong một cửa h�ng "gi� độc nhất của Woolworth" th� một phần số tiền đ� v�o trong t�i của thiếu nữ mỹ miều t�c hung hung đ�.

Frank Woolworth đ� l�m c�ch n�o để g�y gia t�i đồ sộ đ�? Thưa bạn, l� nhờ �ng được một điều may từ hồi mới khởi sự l�m ăn: điều may đ� l� �ng ngh�o. Ngh�o l�m cho bước đầu kh� khăn. Muốn c� một t�i sản trung b�nh th� tất nhi�n l� sinh trong một gia đ�nh gi�u lợi hơn l� sinh trong một gia đ�nh ngh�o. Nhưng nếu muốn c� một t�i sản phi thường, một gia sản khổng lồ, th� vấn đề lại kh�c. Cần phải c� một �c thực tế, một nghị lực, một l�ng hăng h�i đặc biệt, m� những đức t�nh đ� rất �t khi thấy trong hạng người khởi sự l�m ăn một c�ch dễ d�ng.

Cho n�n phần đ�ng c�c nh� tỷ ph� đều c� bước đầu gian nan. Frank Woolworth sống trong một trại ruộng gần Watertown v� ngh�o khổ tới nỗi mỗi năm phải đi đất s�u th�ng: m�a đ�ng gi� bấc lạnh như cắt m� kh�ng c� tiền mua một chiếc �o b�nh t� nữa.

Cảnh ngh�o gi�p �ng được nhiều việc lớn: n� g�y cao vọng cho �ng v� l�m �ng nhiệt t�m muốn tiến tới. �ng gh�t đời sống trong trại ruộng, muốn đi bu�n. Cho n�n năm hai mươi mốt tuổi, �ng đ�ng một con ngựa c�i gi� v�o một chiếc xe chạy tr�n tuyết rồi tới Carthage ở tiểu bang Nữu Ước, ngừng trước mỗi cửa h�ng để xin việc. Nhưng kh�ng ai muốn mướn �ng hết. �ng cục mịch qu�, chậm chạp qu�. Ai lại t�c kh�ng hớt m� �o th� để hở ngực.

Sau c�ng, một nh�n vi�n hỏa xa chịu d�ng �ng. Nh�n vi�n đ� ngo�i việc sở ra, c�n trử đồ tạp h�a trong một c�i kho. Frank Woolworth chịu l�m kh�ng c�ng để học nghề.

Sau �ng xin một ch�n trong một tiệm b�n đồ trang sức. Mặc dầu đ� hai mươi mốt tuổi, chủ tiệm kh�ng tin rằng �ng c� đủ tư c�ch để tiếp kh�ch. Người ta muốn giao cho �ng việc dậy sớm đốt lửa, qu�t cửa h�ng, lau k�nh, v� đi giao đồ. �ng kh�ng c� quyền đứng b�n, trừ những giờ đ�ng kh�ch, như buổi trưa, lại th�m chủ tiệm kh�ng muốn trả c�ng cho �ng trong s�u th�ng đầu. �ng đ�p rằng, trong mười năm l�m mướn ở trại ruộng, �ng đ� d�nh được năm chục Mỹ kim, tất cả gia t�i của �ng chỉ c� bấy nhi�u th�i, nhưng �ng bằng l�ng l�m kh�ng c�ng trong ba th�ng đầu v� c� số tiền đ� đủ ăn rồi, từ th�ng thứ tư trở đi th� �ng xin được l�nh mỗi ng�y năm cắc. Chủ tiệm bằng l�ng, tới khi �ng được l�nh mỗi ng�y năm cắc th� người ta bắt �ng l�m việc mười lăm giờ một ng�y, t�nh ra mỗi giờ v�o khoảng ba xu.

Sau c�ng �ng kiếm việc trong một h�ng kh�c, tiền c�ng mỗi tuần mười Mỹ kim, v� �ng phải ngủ dưới hầm, với một khẩu s�ng lục ở dưới gối để coi chừng kẻ trộm. Đời �ng l�c đ� như một cơn �c mộng. Chủ tiệm h�nh hạ �ng, đ�nh đập �ng, mắng �ng l� đồ v� dụng, r�t tiền c�ng xuống v� dọa tống cổ ra cửa. Frank Woolworth ho�n to�n thất vọng. Tin rằng kh�ng sao th�nh c�ng được, �ng về trại ruộng, thần kinh suy loạn v� suốt một năm chẳng l�m được việc g� cả.

Bạn thử tưởng tượng. Con người sau n�y th�nh nh� bu�n lớn nhất thế giới đ�, thất vọng tới nỗi bỏ � định l�m ăn m� đi về ruộng nu�i g�.

Rồi một h�m, �ng ngạc nhi�n v� c�ng, một người chủ cũ sai người kiếm �ng, muốn giao việc cho �ng. H�m đ� l� một ng�y th�ng ba, lạnh buốt, ở cuối thế kỷ trước. Mặt đất phủ tuyết d�y tới non một thước. �ng th�n sinh ra �ng chở khoai t�y ra chợ b�n, �ng leo l�n xe, ngồi tr�n đống khoai, ra Watertown, �ng sắp bước v�o một nghề n� đưa �ng tới cảnh gi�u sang, quyền thế ngo�i tất cả những hy vọng h�o huyền nhất của �ng.

B� quyết th�nh c�ng của �ng ở đ�u? Trước hết, �ng c� một �, một � mới mẻ. �ng mượn ba trăm Mỹ kim v� lập một cửa h�ng ở Nữu Ước tại đ� kh�ng c� một m�n g� b�n qu� năm xu. Mới đầu thất bại ho�n to�n. Mỗi ng�y kh�ng lời được tr�n hai Mỹ kim rưỡi. �ng mở bốn tiệm th� phải đ�ng cửa ba tiệm.

Nhưng lần đầu �ng th�nh c�ng. � đ� hay, c�ch thực h�nh cũng đ�ng, bấy nhi�u đủ cho �ng tin chắc rằng �ng sẽ thịnh vượng. Nhưng bấy nhi�u chưa đủ cho �ng th�nh một tỷ ph�, b� quyết th�nh tỷ ph� của Woolworth cũng như b� quyết th�nh tỷ ph� của Rockefeller, l� gom g�p vốn m� kh�ng phải đi vay, n�i một c�ch kh�c l� kiếm được lời th� đập cả v�o vốn.

Nhất định kh�ng chịu mang nợ, �ng cứ khuếch trương rất từ từ c�ng việc l�m ăn, trong mười năm đầu chỉ mở mười chi nh�nh th�i. Rốt cuộc, �ng th�nh một trong những người gi�u nhất Hoa Kỳ.

�ng cất một ng�i nh� cao nhất thời đ� l�m ph�ng giấy. �ng trả tiền mặt ng�i nh� đ� mười bốn triệu Mỹ kim, mua một c�i đ�n ống gi� năm trăm ng�n Mỹ kim, v� bắt đầu sưu tầm những di vật của N� Ph� Lu�n.

Hồi �ng trẻ v� ngh�o, chịu bao nỗi thất bại đến hết tin ở t�i m�nh nữa, th� b� cụ th�n sinh ra �ng qu�ng vai �ng bảo:

- Cứ vững ch�, con, thế n�o con cũng sẽ th�nh c�ng.

[anbinh]

Gương 021

Đề Đốc Byrd


Năm 1910 một thiếu ni�n ở Winchester (tiểu bang Virginia) ch�p nhật k�. Đọc truyện đề đốc Peary h�ng t�m gắng sức để tiến tới Bắc cực, em nhỏ mười hai tuổi đ� cao hứng viết v�o trong tập:

- T�i đ� quyết định sẽ l� người thứ nhất tới được Bắc cực.

V� tức th� em dự bị cho một cuộc mạo hiểm gay go đ�. Em vốn sợ lạnh, để tập chịu lạnh, em mặc những quần �o mỏng hơn v� bỏ lu�n chiếc b�nh t�. Sau em nhỏ tới được bằng phi cơ v� l� người thứ nhất tới Nam cực. T�n của em như bạn đ� đo�n được, l� Richard Evelyn Byrd.

Đề đốc Byrd nghĩ rằng những khoảng băng tuyết m�nh m�ng ở Nam cực lần lần thu lại v� hằng trăm ng�n mẫu đất hoang hiện nay băng phủ, một ng�y kia c� thể th�nh một miền ph� nguy�n dồi d�o v� c�ng. V� vậy �ng quyết t�m cắm cờ Hoa Kỳ tr�n đất đ� v� chiếm n� cho xứ sở �ng. � kiến của �ng c� thể đ�ng. Ch�nh t�i đ� thấy những mỏ than ở c�ch Bắc cực s�u trăm c�y số v� phần đ�ng c�c nh� địa chất học tin rằng c� những mỏ than vĩ đại v� c� lẽ cả những mỏ dầu lửa nữa ở gần Bắc cực.

Đời Đề đốc Byrd l� một tấm gương rực rỡ của một em nhỏ c� l�ng cao vọng kh�ng hề lay chuyển, v� thắng được những trở ngại nhiều v� kể để l�m được những việc lớn.

N� cho ta thấy r� gi� trị thực tế của một mục đ�ch độc nhất. Kẻ n�o ngay từ nhỏ đ� vạch một mục đ�ch lớn v� suốt đời kh�ng rời bỏ quyết định chủ yếu đ� th� c� việc g� m� l�m kh�ng được!.

Trước hết, Byrd du lịch để coi c�c miền xa lạ. Hồi mười bốn tuổi �ng đ� đi v�ng quanh địa cầu, m� đi một m�nh! Rồi �ng trở về nh�, v� trường đại học, nhưng học th� �t m� luyện c�c m�n đấu quyền, vận lộn, đ� banh th� nhiều. �ng chơi hăng qu� đến nỗi g�y một ch�n, bể xương mắt c�, th�nh t�n tật m� thủy qu�n cho �ng l� kh�ng hợp c�ch n�n miễn dịch �ng. Bạn thử tưởng tượng: chưa đầy ba chục tuổi bị miễn dịch v� kh�ng đủ sức... biết bao người trong địa vị �ng đ� ch�n nản, tự cho l� đời m�nh bỏ đi rồi!

Nhưng Byrd kh�ng chịu thua. �ng tuy�n bố rằng một người kh�ng cần đứng được mới l�i nổi phi cơ, v� d� ch�n �ng c� tật, mắt c� g�y n�t, �ng vẫn c� thể l�i phi cơ như thường. Nghĩ vậy, �ng tập l�i phi cơ, bị ba tai nạn, c� lần m�y bay của �ng đ�m v�o một chiếc m�y bay kh�c, nhưng rốt cuộc �ng cũng lấy được bằng cấp phi c�ng.

Lu�n lu�n khao kh�t mạo hiểm, �ng n�ng l�ng được bay tr�n những khoảng băng tuyết ở Bắc cực, nơi m� từ trước chưa phi c�ng n�o d�m bay tới. Nhưng �ng bị người ta từ chối mấy lần.

Trước hết, �ng định th�m hiểm bằng một kh� cầu m�y, chiếc Shenandoah khi bay thử, chiếc kh� cầu đ� đ�m bổ xuống đất, tan n�t. Rồi �ng xin ch�nh phủ cho ph�p bay thử để ho�n th�nh một phi cơ c� thể vượt Đại T�y Dương. Ch�nh phủ từ chối v� �ng t�n tật.

�ng lại năn nỉ người ta cho ph�p �ng cầm l�i một chiếc trong đo�n phi cơ m� Amundsen t�nh d�ng để bay tr�n miền băng gần Bắc cực. Người ta lại từ chối nữa, lần n�y v� l� do �ng đ� c� gia đ�nh. Mấy lần thất vọng li�n tiếp như vậy rồi cuối c�ng lại th�m c�i tin rằng Thủy qu�n miễn dịch �ng lần nữa, cũng vẫn v� c�i ch�n c� tật của �ng.

Chắc chắn l� sở Thủy qu�n kh�ng thể lầm được, nhưng Byrd c� quan niệm lố lăng n�y, l� �c s�ng kiến, l�ng can đảm v� tr� th�ng minh quan trọng hơn một c�i ch�n l�nh mạnh. �ng vận động, kiếm được những nh�m tư nh�n chịu bỏ tiền gi�p c�ng việc th�m hiểm của �ng v� tức th� �ng phi�u lưu, l�m cả thế giới ngạc nhi�n. �ng vượt Đại T�y Dương, l�n tới Bắc cực, liệng một chiếc cờ Hoa Kỳ xuống, rồi xuống Nam cực, cắm một chiếc cờ Hoa Kỳ kh�c.

V� khi �ng trở về xứ sở th� hai triệu người hoan h� �ng cuồng nhiệt c� phần hơn d�n La M� hoan h� C�sar thắng Pomp�e nữa.

V� rốt cuộc, ch�nh phủ Hoa Kỳ tặng chức Đề đốc cho con người m� mười bốn năm trước bộ Hải qu�n đ� ch� l� t�n tật v� cho miễn dịch.

[anbinh]

Gương 022

Winston Churchill


T�i lu�n lu�n ngạc nhi�n về điều n�y, nhiều việc xảy ra nghe chẳng c� g� quan trọng cả m� sau lại l�m thay đổi cả lịch sử. Chẳng hạn, bốn năm trước khi Nội chiến bộc ph�t, trong năm kinh khủng 1857, một người t�n l� Leonarl Jerome đầu cơ ở Wall Street m� kiếm được một trăm ng�n Anh kim. Việc đ� trừ Leonard Jerome, c� ai cho l� quan trọng đ�u. Vậy m� b�y giờ nhớ lại, ta thấy n� ảnh hưởng rất lớn đến lịch sử hiện đại. V� nếu người đ� Leonard Jerome kh�ng đầu cơ được số tiền lớn đ�, th� c� lẽ Winston Churchill kh�ng sinh ra đời: Leonard Jerome ch�nh l� �ng nội của Churchill.

Được số tiền một triệu hai trăm ng�n Anh kim, Loenard Jerome mua một phần h�n lớn trong tờ Times ở Nữu Ước, lập hai trường đua lớn ở Mỹ, du lịch khắp thế giới, giao du với hạng qu� tộc Anh. V� kết quả l� người con g�i mỹ miều, c� duy�n của cụ, c� Jenny Jerome cưới nh� qu� ph�i Randolph Churchill. V� do cuộc h�n nh�n đ� m� Churchill ra đời v�o ng�y 30 th�ng mười một năm 1874, trong một l�u đ�i nổi danh nhất ở Anh, l�u đ�i Benheim.

Đời của Winston Churchill mới hoạt động, kỳ dị l�m sao!

Tr�n ho�n vũ t�i kh�ng thấy một người n�o kh�c m� cuộc đời gồm được nhiều k�ch th�ch, nhiều mạo hiểm, nhiều nỗi vui v� hứng th� như đời �ng. Tr�n một phần ba thế kỷ, �ng nắm quyền h�nh gh� gớm trong tay, ảnh hưởng lớn v� c�ng. Năm 1911, �ng l� quan văn đứng đầu Hải qu�n Anh. Tr�n một phần ba thế kỷ, �ng tạo n�n anh h�ng v� thời thế.

Ngay từ hồi b�, Winston Churchill đ� muốn l� một qu�n nh�n, suốt ng�y b�y trận. Sau �ng tốt nghiệp trường v� bị Sandhurt. Trong mấy năm �ng đăng l�nh, chiến đấu với kỵ binh cầm thương của Bengale (Ấn Độ), chiến đấu với Kitchener ở sa mạc Soudan, chiến đấu với qu�n FuzzWuzzies.

Từ năm 1900, �ng đ� nổi danh v� liều lĩnh, can đảm, nổi danh tới nỗi mới hai mươi s�u tuổi đ� được bầu v�o nghị viện.

Việc xảy ra như vầy: Năm 1899, �ng xung phong qua Nam Phi, l�m th�ng tin vi�n lấy tin tức về chiến tranh Boer cho tờ Morning port, lương hai trăm rưỡi Anh kim mỗi th�ng. Lương đ� cao, nhưng �ng l�nh n� cũng đ�ng, v� �ng l� một th�ng tin vi�n nổi danh nhất trong lịch sử Anh. Kh�ng những �ng ch�p tin gởi về, m� �ng c�n tạo ra tin tức nữa, nghĩa l� tiến s�u v�o khu vực của địch, trong một toa xe v� trang bị tấn c�ng bằng đại b�c, rồi bị qu�n Boer bắt, nhốt kh�m, rồi �ng vượt ngục, l�m cho qu�n Boer ph�t đi�n l�n, v� để một t� binh trong h�ng qu� ph�i Anh trốn tho�t.

Ra khỏi ngục, �ng c�n phải vượt mấy trăm c�y số tr�n địa phận của địch c� l�nh Boer g�c c�c đường xe lửa v� cầu, �ng đi bộ hoặc trốn trong c�c toa chở h�ng, ngủ trong rừng, trong đồng l�a hoặc mỏ than, ngụp trong đồng lầy, qua s�ng. �ng đi qua những c�nh đồng Ch�u Phi, trong bầy k�n k�n bay lượn tr�n đầu chỉ đợi �ng mệt qu�, gục xuống l� ch�ng tha hồ mổ, rỉa.

Truyện vượt ngục của �ng đ� l� tuyệt hay rồi. M� �ng lại c�n viết cho độc giả m� nữa. B�i �ng đăng tr�n tờ Morning post năm 1900 c� tiếng vang dữ dội, người Anh n�o cũng hăm hở, th�nh k�nh đọc. �ng được họ coi l� vị anh h�ng của d�n tộc. C� người đem truyện �ng đặt th�nh lời ca: h�ng vạn người bu lại nghe �ng diễn thuyết, v� �ng được nhiệt liệt bầu v�o Nghị viện v� hoạt động v� danh tiếng của �ng.

Ch�m ng�n của �ng l�: "Kh�ng bao giờ chạy trốn nguy hiểm". Năm 1921, �ng qua Mỹ để diễn thuyết bốn mươi lăm lần, mỗi lần được hai trăm hai mươi Anh kim. Nhưng c�ng ty C�ng an Scotland Yard thấy c� thể nguy tới t�nh mệnh �ng, cho �ng hay c� một bọn người bất m�n ở nhiều nơi trong đế quốc Anh đ� họp nhau ở Mỹ th�nh một hội m� ty C�ng an gọi l� Hội �m S�t, �ng tượng trưng cho c�c nh� cầm quyền Anh, rất c� thể bị ch�ng bắn trong khi đi khắp nơi diễn thuyết ở Mỹ. Mặc dầu được ty C�ng an cho hay như vậy, �ng cũng cứ đi. Khi tới một tỉnh miền T�y Hoa Kỳ, c� người b�o cho �ng rằng v�i hội vi�n trong Hội �m S�t đ� mua giấy v�o nghe. Trưởng ty C�ng an đ� hoảng, ra lệnh b�i bỏ cuộc diễn thuyết, nhưng người tổ chức cuộc diễn thuyết kh�ng chịu. Churchill bảo người n�y:"h�nh động như �ng l� phải. Thấy nguy hiểm, kh�ng bao giờ được quay lưng chạy. Nếu chạy th� nguy hiểm tăng l�n gấp đ�i, c�n nếu như mạnh bạo x�ng lại n�, th� n� giảm đi được một nữa. Đừng bao giờ trốn c�i g�. Bất kỳ c�i g�!"

Đ� kh�ng trốn nguy hiểm, Churchill c�n thường t�m n�. Khi �ng đứng đầu Hải qu�n Anh, �ng c� được khoảng mười hai chiếc m�y bay vừa lớn vừa nhỏ. Hồi đ� v�o năm 1911, m�y bay mới xuất hiện được t�m năm, cho n�n l�i phi cơ kh�ng kh�c g� giỡn với tử thần, vậy m� Churchill cũng nhất định đ�i l�i lấy, mấy lần bị tai nạn su�t chết. Ch�nh phủ phải ra lệnh cấm, �ng kh�ng nghe. �ng th�ch c�i nguy hiểm đ� v� muốn biết r� về phi cơ v� �ng ti�n đo�n rằng phi cơ sẽ c�ch mệnh chiến thuật. Hải qu�n Anh c� kh�ng lực mạnh mẽ l� nhờ c�ng của �ng.

Một đức t�nh si�u ph�m của �ng nữa l� t�nh quả quyết gang th�p, nhờ v�o gi�o dục của �ng. Hồi trẻ �ng l� một sinh vi�n rất tầm thường. �ng gh�t tiếng La-tinh, tiếng Hy Lạp, gh�t To�n học, v� Ph�p văn. �ng tin chắc rằng trước hết phải th�ng tiếng Anh đ� rồi mới học ngoại ngữ, v� tất nhi�n l� �ng c� l�. Nhưng v� �ng khinh Ngoại ngữ, v� to�n ph�p, n�n �ng ngồi gần cuối lớp trong ban dự bị v�o đại học. V� đ�y mới l� điều lạ: con người gh�t to�n sau l�m gi�m đốc ng�n khố quốc gia, giữ nền t�i ch�nh của Anh trong bốn năm.

Ba lần thi v� trường v� bị Sandhurst rớt cả ba. Lần thứ tư mới đậu.

Rồi một h�m, sau khi tốt nghiệp hai trường Harrow v� Sandhurst - hai trường lớn nhất ở Anh, �ng thấy một điều - m� nhiều sinh vi�n tốt nghiệp ở đại học ra đ� thấy - l� m�nh thực ra chẳng biết ch�t g� cả. L�c đ� �ng hai mươi hai tuổi, l�m sĩ quan trong qu�n đội Anh ở Ấn Độ, tức th� �ng quả quyết tự học, viết thư về cho th�n mẫu ở Anh, xin người gởi qua những s�ch về tiểu sử danh nh�n, lịch sử triết l� v� kinh tế. Trong khi c�c bạn sĩ quan ngủ để tr�nh c�i n�ng nung người ban trưa, th� �ng nghiến ngấu đọc đủ c�c s�ch từ Platon tới Gibbon v� Shakespeare. �ng bỏ mấy năm luyện lối văn s�ng sủa v� b�ng bẩy m� ta thấy trong c�c diễn văn v� t�c phẩm của �ng, một lối văn h�ng hồn v� du dương. Vốn ăn n�i vụng về, �ng đ� tự luyện cho th�nh một nh� h�ng biện hạng nhất cổ kim.

Khi giữ chức thủ tướng, �ng l�m việc từ mười bốn tới mười bảy giờ mỗi ng�y, mỗi tuần �ng thường việc cả bảy ng�y. Ngay b�y giờ �ng c�n l�m việc hăng h�i, v� c�c thư k� của �ng kh�ng được nghỉ tay. �ng l�m việc được như vậy nhờ vừa l�m vừa nghỉ, v� nghỉ trước khi mệt. Mười giờ rưỡi s�ng �ng mới dậy, nhưng ba giờ trước khi dậy, �ng ngồi dựa lưng ở giường, miệng ngậm một điếu x� g� lớn, k�u điện thoại, đọc thư cho thư k� ch�p, đọc b�o, c�c bản ph�c tr�nh v� điện t�n. Rồi �ng mới đứng dậy đi cạo r�u bằng một con dao cạo kiểu cũ.

Một giờ trưa �ng ăn cơm, ngủ một giờ, rồi l�m việc. Năm giờ lại leo l�n giường, ngủ nữa giờ. Ăn bữa tối xong, �ng thường l�m việc tới nữa đ�m.

Một loạt diễn văn của �ng đ� gom v�o một cuốn nhan đề l� Trong khi nước Anh ngủ. Trong mấy năm, khi m� phần nhiều ch�nh kh�ch Anh ngủ, ho�n to�n qu�n đại chiến n� sắp ch�m đắm thế giới, th� �ng cảm thấy nguy cơ Hitler. Trong s�u năm, từ 1933 đến 1939, gần như ng�y n�o �ng cũng la rằng Đức quốc đương t�i v� trang, rằng Hitler đương đ�ng xe tăng, chế đại b�c, phi cơ, dự định thả bom xuống nước Anh, đ�nh đắm t�u Anh v� chiếm thế giới. �ng đ� thấy trước tất cả những điều đ�: nếu nước Anh nghe lời ti�n đo�n của �ng m� tăng binh bị để sẵn s�ng đương đầu với nguy cơ th� đại chiến thứ nh� c� lẽ chỉ l� một ảo mộng của một kẻ đi�n.

[anbinh]

Gương 023

Henry J. Kaiser


Nh� kinh doanh đ� xuất đầu lộ diện mau nhất trong đại chiến vừa rồi l� Henry J. Kaiser. Kh�ng phải l� qu�n nh�n m� gi�p cho qu�n đội Hoa Kỳ chiến thắng, th� c�ng đ�, �t ai hơn �ng. Trước chiến tranh, t�n tuổi �ng c� mấy ai biết tới, nhưng chỉ trong v�i năm, những x� nghiệp m�nh m�ng của �ng ph�t triển lạ l�ng. �ng c� tới bảy xưởng lớn đ�ng t�u, l�m việc đ�m ng�y kh�ng nghỉ để cung cấp cho qu�n đội những t�u chở h�ng, t�u dầu, khu trục hạm v� h�ng kh�ng mẫu hạm. �ng cũng c� một xưởng chế tạo m�y bay khu trục v� nhiều bộ phận rời.

�ng x�y cất v� điều khiển một xưởng lớn sản xuất rất nhiều ma-nh�-di, thứ kim thuộc cực nhẹ, trọng yếu bực nhất trong thời chiến tranh đ�.

Khi �ng kh�ng kiếm ra được số th�p cần d�ng nữa, �ng dựng ngay một xưởng nấu th�p, xưởng đầu ti�n ở ph�a t�y d�y n�i Đ�, c� đủ l� luyện sắt v� m�y d�t kim loại. Rồi �ng mua một mỏ sắt để c� đủ quặng d�ng, lại mua nhiều mỏ than để c� đủ than đốt l�.

�ng v� c�c hội vi�n của �ng dự v�o c�ng việc vớt c�c t�u Nhật đ�nh đắm ở Tr�n Ch�u Cảng, x�y nhiều căn cứ hải qu�n cho phi cơ ở Wake Island, Midway v� Guam, lại x�y một phần đại lộ qu�n sự tiến về Alaska lập ở xứ n�y nhiều phi trường cho nh� binh, nhiều đ�i ph�t thanh, đ�o nhiều giếng dầu, dựng một nh� m�y lọc dầu. Đặt s�u trăm c�y số ống dẫn dầu ở miền cực Bắc, v� x�y nhiều cống ngăn tr�n kinh Panama.

�ng c� xưởng chế tạo xi măng lớn nhất thế giới. �ng đ� lưu lại một c�ng tr�nh lớn l� x�y ba c�i dập quan trọng nhất thế giới: đập Boulder tr�n s�ng Calorado, đập Bonneville tr�n s�ng Columbia ở Oregon (nhiều kỹ sư cho rằng kh�ng thể n�o x�y đập n�y được), v� cũng tr�n s�ng đ�, đập vĩ đại Grand-Coulee.

Henry Kaiser th�nh một trong những chủ nh�n �ng c� danh nhất Ch�u Mỹ. Nhưng v� �ng th�n mật với mọi người n�n người thường đều coi c�i con người lớn, mập v� h�i đ� như bạn b� vậy. Người ta y�u �ng v� �ng giản dị, vui vẻ v� hăng h�i.

Trước chiến tranh �ng chưa hề đ�ng một chiếc tam bản n�o gọi l� c�. Vậy m� chỉ trong bốn năm �ng th�nh một nh� đ�ng t�u nhiều nhất v� lớn nhất từ xưa tới nay.

�ng đ� c�ch mạng hẳn một trong những kỹ nghệ cổ nhất của lo�i người: kỹ nghệ đ�ng t�u. Hồi đ� người ta phải mất s�u th�ng mới đ�ng xong một chiếc t�u, m� xưởng Oregon của �ng chỉ mười ng�y l� giao được một chiếc Liberty Ship. Khi c�c thợ của �ng ở Californie hay tin đ�, họ thề với nhau phải ph� kỷ lục ấy cho được. Họ can đảm bắt tay v�o việc, v� chiếc Robert E. Peary m� lườn được lắp đ�ng nữa đ�m chủ nhật, ho�n to�n đ�ng xong v� thả xuống nước chiều thứ năm. Vậy, một c�ng việc hồi trước l�m trong s�u th�ng, c� khi trọn một năm, th� b�y giờ chỉ l�m trong bốn ng�y rưỡi.

Tất nhi�n, lần đ� chỉ l� một th� nghiệm, một sự ganh đua, chứ kh�ng thể bắt thợ tuần n�o cũng gắng sức như vậy được, nhưng h�ng của �ng cũng tiếp tục đ�ng được những chiếc Liberty Ship trong một th�ng l� xong, từ khi lắp lườn đến khi thả xuống nước.

�ng th�ch l�m tận lực như vậy, sống m�nh liệt trong cơn lốc bất tận. �ng rất ham bắt tay v�o những việc m� c�c nh� chuy�n m�n cho l� thực h�nh kh�ng được.

Khi �ng đề nghị đ�ng t�u theo c�ch d�y chuyền, �ng c� biết ch�t g� về c�ch đ� đ�u. Từ trước �ng chỉ được thăm mỗi xưởng đ�ng t�u, nhưng �ng nghĩ rằng. Kh�ng biết ch�t g� về những kh� khăn trong nghề đ� c� lẽ lại l� c�i lợi nhất cho �ng. �ng nhất định kh�ng chịu theo lối cổ truyền l� lắp lườn trước rồi mới lắp những bộ phận kh�c của t�u l�n c�i lườn đ�. Trong thời chiến tranh cần phải l�m mau hơn. �ng ra lệnh cho c�c kỹ sư sửa soạn một xưởng lớn gấp ba những xưởng thường, đủ chỗ cho h�ng ng�n thợ c�ng l�m tại đ� một l�c, v� cả ba phần của t�u, tức mũi, đu�i v� th�n t�u phải đ�ng c�ng một l�c ba chỗ kh�c nhau.

Khi đ�ng mọi bộ phận rồi, một c�i m�y cổ hạc vĩ đại lớn hơn những m�y d�ng từ trước tới nay rất nhiều, kẹp mỗi bộ phận, đem lại đặt v�o chỗ của n� ở trong t�u. Rồi người ta h�n kỹ những bộ phận đ� với nhau. �ng d�ng rất �t đinh t�n v� c�ch đ� chậm. Một s�ng kiến nữa của �ng l� lắp c�c bộ phận của t�u theo c�ch d�y chuyền như lắp xe hơi vậy. �ng v� đội kỹ sư của �ng lại c� � ph�ng ngược nhiều bộ phận, như c�i mui t�u chẳng hạn, để thợ c� thể l�m ở dưới, đỡ mệt hơn l� cứ phải đưa tay l�n trời m� l�m việc. Đ�ng xong th� một m�y cổ hạc sẽ lật �p n� lại rồi đưa đi, đặt v�o chỗ của n� trong t�u.

Ngay từ hồi nhỏ, Henry J. Kaiser đ� c� t�i tưởng tượng, đức nhiệt th�nh v� một tham vọng bền bĩ n� l�m cho �ng gi�u c� v� nổi danh. Tổ ti�n �ng l� người Đức, cha �ng l�m thợ gi�y, kh� nhọc m� kh�ng đủ nu�i một gia đ�nh bốn con. V� �ng l� con trai độc nhất trong nh�, �ng phải th�i học từ hồi mười một tuổi để kiếm tiền gi�p cha. �ng xin được một ch�n giao h�ng trong một cửa h�ng lớn ở Nữu Ước. Ban ng�y l�m cho người, nhưng ban đ�m th� l�m theo sở th�ch: hồi đ� �ng m� chụp h�nh. Thấy s�ch n�o ở thư viện c�ng cộng �ng cũng đọc nghiến ngấu. Rồi �ng xin được một ch�n gi�p việc cho một tiệm chụp h�nh tại ngoại � Lake Placid. �ng kh�ng coi c�ng việc �ng l�m l� một c�ng việc m� cho n� l� một tr� vui, một tr� chơi, một nỗi th�ch th�. �ng đem cả tấm l�ng hăng h�i của tuổi xanh v�o việc b�n m�y ảnh, việc rửa h�nh cho c�c nh� chơi ảnh. �ng lại in cả bưu thiếp c� d�n h�nh Lake Plaud để b�n. Sau ba năm �ng ho�n to�n l�m chủ cửa tiệm. Sau năm năm �ng mở th�m nhhững tiệm chụp h�nh kh�c ở Palm Beach v� Daytona Beach tại Floride. B�y giờ th� �ng kh�ng c� tới một c�i m�y chụp h�nh nữa.

Muốn kinh doanh những x� nghiệp lớn hơn, �ng bỏ nghề lu�n v� bổ nh�o tới miền duy�n hải t�y bắc Th�i B�nh Dương hồi đ� mới bắt đầu khai th�c. �ng đi ch�o h�ng cho c�ng ty Hawkeye Sand and Gravel ở Spokane, rồi th�nh hội vi�n của c�ng ty v� h�n một phần tiền lương v�o c�ng việc l�m ăn.

Một h�m �ng đi thăm một x� nghiệp ở Chicago khởi sự nhiều c�ng việc quan trọng cho th�nh phố Spokane. �ng muốn b�n một m�n h�ng cho x� nghiệp, m�n h�ng đ� l� sự hợp t�c của �ng: x� nghiệp d�ng �ng liền.

Khi �ng hai mươi ch�n tuổi, �ng bỏ địa vị l�m c�ng ra kinh doanh. Vốn �ng chỉ vỏn vẹn v�i c�i xe b� ệt cũ, �t c�i m�y trộn xi măng v� bốn con ngựa, hết thảy đều l� mua chịu. Nhưng �ng c�n những số vốn kh�c kh�ng hiển hiện bằng, song quan trọng nhiều hơn, l� tinh lực kinh nghiệm, tr� ph�n đo�n, l�ng hăng h�i v� một nghị lực bất biến, lu�n lu�n muốn tiến tới. Sau hai th�ng, �ng l�nh việc l�t đường, khoảng hai trăm năm chục ng�n Mỹ kim. L�c n�y �ng bắt đầu gi�u c�. Chỉ trong v�i năm x� nghiệp của �ng l�t cả ng�n c�y số đại lộ tr�n bờ biển Th�i B�nh Dương.

Nhưng �ng vẫn thường n�i rằng �ng kh�ng th�ch tiền. Thực vậy. �ng c�n th� giờ đ�u để ti�u tiền? �ng rất �t khi rảnh để đọc s�ch, coi h�t b�ng hoặc đi nghỉ m�t, th� giờ l�m việc của �ng c�n thiếu kia m�! V� �ng l�m việc rất hăng, c�ng l�m được nhiều c�ng th�ch. �ng c� một căn trong một kh�ch sạn ở Hoa Thịnh Đốn, một căn trong một kh�ch sạn kh�c ở Nữu Ước, ng�y n�o �ng cũng mất hằng giờ hội họp, tiếp điện thoại ở xa. Từ Đại T�y Dương tới Th�i B�nh Dương, tất cả những ph�ng giấy quan trọng của x� nghiệp �ng đều mắc điện thoại v�o chung một mạch điện để cho những người cộng t�c với �ng c� thể theo d�i v� dự v�o những cuộc thảo luận b�n t�nh của �ng trong c�ng việc l�m ăn. Ph� tổn tất nhi�n lớn lắm, mỗi năm tới hai trăm ng�n Mỹ kim tiền điện thoại. Điện t�n của �ng gởi tới c�c c�ng sở tới tấp như mưa, hoặc để biện hộ cho �ng, hoặc để hăm dọa ch�nh phủ, hoặc để xin việc n�y việc kh�c. �t khi �ng ngủ suốt đ�m qu� năm giờ. Người ta tự hỏi sống đời hoạt động cuồng nhiệt như vậy m� sao �ng kh�ng chết v� đau tim hoặc vi tr�ng phong.

�ng đ� cất một ng�i nh� nghỉ m�t ở bờ hồ Tahoe, trong d�y n�i Sierra Nevada, tại tr�n cao hai ng�n thước. C�ch thức x�y cất đặc biệt l� của �ng. �ng hấp tấp chở những xe ủi đất, những m�y đ�o đất, những m�y cổ hạc tới hồ Tahoe, �ng bắt những k�p thợ l�m việc ng�y đ�m dưới �nh đ�n giọi, để ph� rừng, vỡ đất, lắp vũng. �ng cất một ng�i nh� lớn bằng đ�, bốn biệt thự cho kh�ch khứa v� một c�i ụ để t�u, chỉ trong c� hai mươi t�m ng�y, cất n�ng nảy, hấp tấp như l� sợ nền văn minh sắp l�m nguy vậy. Đ� con người của �ng như vậy.

Trong suốt kỳ đại chiến vừa rồi, �ng chỉ sản xuất cho ch�nh phủ, nhiều người nghĩ rằng �ng tiến l�n được như vậy nhờ chiến tranh th� sau chiến tranh, do sự cạnh tranh của c�c x� nghiệp v� sự đảo lộn của c�c điều kiện kinh tế, �ng kh� giữ được địa vị, nhưng �ng vẫn hy vọng giữ được. �ng đ� lập một ph�ng t�m t�i nghi�n cứu gồm nhiều kỹ sư, b�c học, s�ng chế gia, kỹ thuật gia, chuy�n m�n gia, nh� n�o cũng c� �c l�m lớn, tr�ng rộng, v� cũng c� đủ t�i tưởng tượng để chế tạo những h�a phẩm mới, x�y dựng những kỹ nghệ mới, cho c�ng nh�n sau chiến tranh c�n được d�ng tới một mức cao.

�ng nghĩ rằng nếu d�ng những vật liệu nhẹ hơn th� c� thể đ�ng được những t�u chạy nhanh hơn, ph� tổn chở chuy�n nhẹ hơn v� cả ng�n người chưa đi du lịch bao giờ sẽ c� thể vượt biển được.

C�n về ng�nh xe hơi th� �ng n�i:"Thấy một chiếc xe nặng một ng�n năm trăm k� l� m� chỉ chở một người nặng bảy mươi lăm k� l�, t�i ngao ng�n lắm". �ng t�nh d�ng một kim thuộc cực nhẹ v� những chất dễ nặn để đ�ng những chiếc xe hơi chỉ nặng bằng một phần ba những xe hơi hiện thời, c�n m�y th� �ng cho chạy bằng dầu xăng chạy m�y bay.

�ng cũng hy vọng chế tạo được nhiều phi cơ chắc chắn cho những b� gi� cũng d�m leo l�n v� cực rẻ cho c�c �ng gi� cũng d�m bỏ tiền ra mua.

Quả thật �ng l� người lạc quan. �ng n�i: Kỹ thuật tiến m�nh liệt, như một c�i nồi s�i s�ng sục. Kh�ng thể ngồi đ� l�n nắp của n� được, n� sẽ văng ta ra bốn phương trời, tan t�nh như ph�o.

[anbinh]

Gương 024

Charles Dickens


C�ch nay gần đ�ng trăm năm, v� gần đ�ng v�o ng�y lễ Gi�ng Sinh, một cuốn s�ch nhỏ được xuất bản ở Lu�n Đ�n, một tiểu thuyết sau n�y th�nh bất hủ. Nhiều người cho cuốn đ� l� "cuốn s�ch nhỏ c� gi� trị nhất thế giới". Khi cuốn đ� ph�t h�nh, những người Anh quen nhau m� gặp nhau tr�n đường Strand hoặc Pall Mall đều hỏi nhau: "�ng đ� đọc cuốn đ� chưa?". V� ai cũng đ�p:"C�, t�i đọc rồi, cầu Trời ph� hộ cho �ng ấy".

Nội ng�y đầu, s�ch đ� b�n được một ng�n cuốn. Trong nữa th�ng, s�ch b�n được mười lăm ng�n cuốn. Rồi từ đ� s�ch t�i bản kh�ng biết bao nhi�u lần, được dịch ra gần đủ c�c thứ tiếng. �t năm sau, J.P. Morgan mua bản thảo bằng một gi� kh�ng tưởng tượng được; v� hiện nay bản thảo ấy nằm chung với những bảo vật v� gi� kh�c, trong ph�ng triển l�m mỹ thuật của �ng ở Nữu Ước m� �ng gọi l� thư viện của �ng.

Cuốn s�ch nổi danh khắp thế giới đ� l� cuốn g�? L� cuốn Christmas Carol (B�i h�t lễ Gi�ng Sinh) của Charles Dickens.

Charles Dickens th�nh nh� văn viết nhiều nhất v� được độc giả th�ch nhất trong văn học sử Anh; vậy m� khi �ng bắt đầu viết, �ng sợ bị người ta chế nhạo tới nỗi phải l�n l�t đi bỏ bản thảo đầu ti�n của m�nh v�o th�ng thư trong đ�m tối để kh�ng ai thấy sự cả gan của m�nh.

Khi truyện �ng viết được xuất bản, �ng hai mươi hai tuổi, �ng vui sướng qu� đỗi, đi lanh thang kh�ng mục đ�ch trong phố phường, lệ chảy ướt đầm mặt.

Người ta kh�ng trả cho �ng một xu nhỏ n�o về truyện đ�. V� t�m truyện sau đem cho �ng được bao nhi�u tiền, bạn thử đo�n xem? Kh�ng c� một đồng n�o hết. Ho�n to�n kh�ng. Nhưng �ng vẫn cố gắng viết, lấy sự s�ng t�c l�m lẽ sống ở đời. Sau c�ng khi người ta chịu trả tiền, th� �ng cũng chỉ được l�nh một ng�n phiếu l� một Anh kim cho mỗi truyện. V�ng, �ng chỉ được l�nh một Anh kim về truyện đầu; nhưng truyện cuối của �ng đ� đem lại cho người thừa kế �ng ba Anh kim một chữ tức c�i gi� cao nhất từ hồi khai thi�n lập địa đến nay, chưa t�c giả n�o được l�nh! Ba Anh kim mỗi chữ!(1)

Phần đ�ng nh� văn, chết rồi th� chỉ trong v�ng năm năm l� kh�ng ai biết tới, nhớ tới t�n tuổi của m�nh nữa.

C�n Dickens mất đ� s�u mươi ba năm m� c�c nh� xuất bản vẫn trả cho người kế thừa �ng tr�n bốn vạn Anh kim về truyện Đức Ch�a Jesus, một cuốn s�ch nhỏ �ng viết ri�ng cho c�c con �ng đọc.

Trong khoảng trăm năm nay, tiểu thuyết của Charles Dickens b�n mạnh một c�ch kỳ dị. Chỉ thua t�c phẩm của Shakespeare v� Th�nh Kinh. Cả tr�n s�n khấu lẫn tr�n m�n ảnh, những tiểu thuyết đ� lu�n lu�n được hoan ngh�nh.

Trong suốt đời �ng, �ng chỉ đi học kh�ng đầy bốn năm, vậy m� �ng viết mười bảy tiểu thuyết c� danh nhất bằng tiếng Anh. Song th�n �ng điều khiển một trường học, nhưng �ng kh�ng hề tới trường đ�, v� trường mở cho thiếu nữ, v� treo một bảng đồng c� h�ng chữ: "Trường của b� Dickens" nhưng sự thực th� trong cả th�nh Lu�n Đ�n chẳng c� lấy được một thiếu nữ n�o lại đ� học.

M� số nợ th� mỗi ng�y một cao, một tăng l�n. Chủ nợ kiện, rủa, đập b�n. Rốt cuộc, bất b�nh qu�, họ l�m cho th�n phụ Dickens phải v�o kh�m.

Tuổi thơ của Dickens thực l� ngh�o khổ v� thương t�m, thương t�m cũng chưa đ�ng, phải n�i l� bi thảm. Mới mười một tuổi đầu th� cha bị nhốt kh�m, gia đ�nh t�ng quẫn qu�, kh�ng c� g� ăn; cho n�n mỗi buổi s�ng, ch�ng phải lại tiệm cầm đồ cầm v�i đồ lặt vặt c�n lại trong nh�. Ch�ng phải b�n cả những cuốn s�ch ch�ng n�ng niu, b�n mười cuốn m� chỉ c� những cuốn đ� l� l�m bạn với ch�ng th�i, ngo�i ra kh�ng ai chơi với ch�ng hết. Sau n�y ch�ng n�i:"Khi t�i b�n những cuốn đ�, t�i thấy muốn đứt ruột".

Sau c�ng b� th�n của Dickens dắt theo bốn người con v�o kh�m ở với chồng. Mỗi buổi s�ng, khi mặt trời mọc ch�ng v�o kh�m ở với gia đ�nh suốt ng�y. Đến tối ch�ng về căn ph�ng ảm đạm ở g�c thượng, s�t n�c nh�, ngủ với hai đứa nhỏ kh�c. Cảnh của ch�ng l�c đ� như cảnh địa ngục. Sau ch�ng xin được việc d�n nh�n l�n những ve thuốc nhuộm đen trong một kho đầy những chuột. Th�ng đầu l�nh được �t đồng, ch�ng mướn một ph�ng kh�c, một c�i hang nhỏ tối tăm cũng ở g�c thượng s�t n�c với một đống m�n gối dơ ở trong một g�c; vậy m� Dickens bảo rằng c�i hang đ� đối với ch�ng"kh�ng kh�c g� cảnh thi�n đ�ng".

Dickens tả nhiều cảnh linh động về đời sống ho�n to�n hạnh ph�c trong gia đ�nh. Nhưng h�n nh�n của �ng l� một sự thất bại, một sự thất bại buồn rầu, bi thảm.

�ng sống hai mươi ba năm với một người vợ m� �ng kh�ng thương. B� vợ sanh được mười người con. Cảnh ngh�o khổ cứ mỗi năm một tăng. Khắp thế giới ngưỡng mộ �ng m� trong nh� �ng, to�n l� cảnh đứt ruột. Sau c�ng, đau khổ qu� lắm, kh�ng chịu nỗi nữa, �ng phải l�m một việc m� hồi đ� coi l� động trời: �ng đăng ngay tr�n mặt b�o của �ng một tờ bố c�o n�i rằng hai vợ chồng �ng kh�ng sống với nhau nữa (...)

Dickens l� người được nhiều người y�u, ngưỡng mộ nhất thời �ng. Lần thứ nh� �ng qua thăm Mỹ, d�n ch�ng sắp h�ng, đứng run rẩy mấy giờ trong gi� để đợi mua giấy v� nghe �ng diễn thuyết.

Ở Brooklyn, d�n ch�ng đốt ph�o mừng, v� trải đệm tr�n đường ngồi suốt đ�m, kh�ng sợ bị cảm phong, cảm h�n, kh�ng sợ bị sưng phổi, để đợi mua v�. V� khi v� b�n hết, h�ng trăm người phải về kh�ng, bất b�nh lắm, l�m n�o động cả l�n.

Văn học sử đầy những danh nh�n t�nh t�nh tr�i ngược nhau, nhưng x�t kỹ th� Charles Dickens c� lẽ l� người lạ l�ng nhất trong giới nh� văn.

[anbinh]

Gương 025

Connie Mack


Bạn đ� nghe t�n Cornelius Mc. Gillicuddy? Chắc chắn c�, v� về m�n d� cầu, �ng l� người nổi danh nhất. Từ năm 1883, �ng th�nh một nh� nghề, l�c th� chơi, l�c th� điều khiển. Người ta gọi �ng l� Connie Mack, v� trong giới d� cầu, ai cũng mến �ng.

�ng l� người c� c�ng nhất với m�n d� cầu. Khi �ng v� nghề th� m�n đ� l� một tr� chơi t�n nhẫn, ồn �o, xấu xa. Nhờ những quy tắc v� gương tốt của �ng n� biến th�nh một m�n thể thao lương thiện, c� �ch, một m�n thể thao to�n quốc của một trăm rưởi triệu người.

�ng sanh năm 1862, hồi m� Lincoln l�m Tổng thống. Hiện nay �ng c�n chơi banh hay hơn nhiều thanh ni�n, mặc dầu �ng đ� chơi từ... năm n�o, ch�nh �ng cũng kh�ng nhớ nữa, chỉ biết l� tr�n bảy chục năm rồi.

Trong một cuộc phỏng vấn, �ng bảo t�i rằng đời �ng chỉ l� một vụ nghỉ d�i hạn. Lu�n lu�n �ng ngạc nhi�n tại sao người ta lại trả tiền cho bọn người lớn chơi một tr� chơi rất vui, l� tr� d� cầu kia chứ.

Năm �ng hai mươi tuổi th� th�n phụ �ng mất, �ng phải v� l�m trong một xưởng đ�ng gi�y để nu�i gia đ�nh. Mỗi tuần �ng l�nh được mười Mỹ kim v� �ng phải đi bộ năm c�y số s�ng chiều để tiết kiệm một cắc xe đem về đưa cho mẹ.

�ng gh�t đ�ng gi�y v� chỉ th�ch d� cầu, v� �ng đ� quyết định một c�ch kh�n l� l�m c�i g� m�nh th�ch để kiếm ăn. Nhưng b� cụ kh�ng muốn vậy, b� cụ tức giận, m� kh�ng phải v� l� v� cả gia đ�nh tr�ng cậy ở �ng, m� �ng đ�ng gi�y c�n c� tiền c�ng nhất định, chứ chơi d� cầu th� c� ai trả cho �ng xu n�o kh�ng? Kh�ng, tuyệt nhi�n kh�ng. Vậy th� trong nh� lấy g� chi ti�u? Ng�y nay mỗi lần nhớ lại hồi đ�, �ng Connie cũng tự hỏi m�nh sao lại liều lĩnh như vậy.

Mới đầu nhập đội East Brookfield trong li�n đo�n Massachusetts. Kh�ng người n�o trong đội được l�nh lương v� đội kh�ng kiếm được tiền đều đều. Lại coi khỏi phải trả tiền. Họ chơi tr�n một khu đất hoang v� khi chạy họ thường đạp nhầm những vỏ hộp, mảnh sắt, y�n ngựa qu� r�ch. Chơi xong họ xin tiền kh�n giả nhưng họ chưa ch�a n�n ra th� đ�m đ�ng đ� tan như tuyết dưới �nh nắng. Mỗi chiều thứ bảy, Connie cũng chia được �t cắc bạc m� kh�n giả thương t�nh liệng v�o n�n. Chỉ được vậy th�i. Khi n�o quĩ của đội ngh�o qu� th� đội tổ chức một hội đồng qu� v�o coi phải trả tiền.

...Vậy th� b� quyết th�nh c�ng của Connie Mack trong việc điều khiển d� cầu l� ở đ�u? Eddie Collins người đ� chơi l�u năm trong đội của �ng, biết r� b� quyết đ�. Collins b�y giờ l� ph� hội trưởng v� nh� d�u dắt Li�n đo�n Boston, bảo rằng Connie th�nh c�ng kh�ng nhờ sự hiểu biết rộng thuật chơi d� cầu m� nhờ hiểu l�ng người. �ng biết hướng dẫn, khuyến kh�ch bạn đồng đội. Kh� m� kiếm được một người tr�n khắp thế giới c� t�i gi�p người kh�c d�ng hết khả năng của họ như �ng.

�ng gốc g�c ở �i Nhĩ Lan, cho n�n người ta c� thể ngờ rằng đ� l� một thi�n tư của �ng. Nhưng sự thực th� ba năm đầu trong nghề, �ng đ� thất bại thảm hại. Đội của �ng đứng h�ng thứ s�u, rồi thụt xuống h�ng thứ bảy, sau c�ng xuống h�ng cuối. Connie Mack kh�c người ở chỗ kh�ng cho rằng thất bại l� tại c�c bạn chơi dở. �ng tự nhận lỗi về m�nh, v� �ng kh�ng biết điều khiển. Sau ba năm d�u dắt một đội d� cầu rất quan trọng �ng xin th�i, trở về chơi trong đội Milwaukee để c� th� giờ v� cơ hội nghi�n cứu vấn đề n�y: l�m sao cho người trong đội chơi như � muốn của �ng.

Rồi �ng lại v�o những đội quan trọng hơn, kh�o d�u dắt v� lập được những đội chơi hay nhất thời đ�. Trước khi đội danh tiếng New York Yankees ra đời, th� kh�ng đội n�o chiếm được nhiều giải v� địch trong xứ v� giải v� địch thế giới như của �ng.

T�i lớn nhất của �ng l� gợi được l�ng hăng h�i của người kh�c. Bạn hỏi t�i bằng c�ch n�o ư? C� g� đ�u? �ng bẩm sinh c� l�ng y�u người. �ng rất tự nhi�n. Mỗi lời �ng đều ph�t từ đ�y l�ng ra. �ng n�i với t�i:

- Lu�n lu�n t�i r�n t�m một lời để khen mỗi bạn.

Kh�ng khi n�o �ng l�m cho c�c bạn �ng thất vọng. �ng r�n d�ng lời khuy�n, như khuyến kh�ch, chứ kh�ng chỉ tr�ch, rầy la, để họ chơi hay hơn. Đ�y l� một th� dụ: Khi Eddie Collins mới ở trường ra nhập đội Athletics th� chưa biết g� về thuật nh�o v�o banh, Connie bảo Eddie:

- Anh đ� thấy Cobb nh�o v�o banh chưa? Hắn nh�o kh� đấy phải kh�ng?

Eddie đ� thấy lần n�o đ�u, nhưng từ đ� để � nhận x�t, tập t�nh mỗi ng�y, mỗi giờ cho được như Cobb v� rốt cuộc th�nh ra chơi giỏi v�o hạng nhất.

Connie cũng cho biết một quy tắc rất quan trọng nữa trong việc d�u dắt người l� kh�ng bao giờ vạch lỗi của ai trước mặt những bạn kh�c hoặc người lạ. �ng n�i:

- Chỉ tr�ch ai trước mặt người kh�c th� kh�ng g�y được thiện ch� m� chỉ g�y l�ng phản động.

Lại th�m kinh nghiệm dạy �ng rằng phải đợi �t nhất l� hai mươi bốn giờ rồi mới n�n vạch lỗi lầm cho c�c bạn đồng đội. Mới đầu �ng kh�ng h�nh động như vậy, hễ trận n�o thua th� �ng chỉ tr�ch bằng giọng chua ch�t ngay khi c�c bạn mới chơi xong v� đương thay đồ. Sau �ng thấy rằng mới ở s�n banh ra, �ng kh� giữ được miệng lắm, n�n quyết định chơi xong về nh� liền, đợi h�m sau mới gặp c�c bạn v� thảo luận.

�ng cũng tr�nh sự bắt người kh�c l�m theo � �ng m� để c�c cầu thủ gi� tự giải quyết vấn đề của họ t�y � họ. �ng nhận thấy rằng điều tốt cho người n�y kh�ng nhất định tốt cho người kh�c.

Chẳng hạn năm 1913, sau khi ăn giải v� địch trong xứ rồi m� c�n l�u mới m�n m�a chơi, �ng định cho hai cầu thủ, Plank v� Benoder nghỉ ngơi trước khi dự v�o cuộc tranh giải v� địch thế giới. �ng cho họ nghỉ mười ng�y để họ tự � muốn l�m g� th� l�m.

M� họ l�m g�? Benoder vẫn luyện d� cầu, ng�y n�o cũng tới s�n tập dợt hoặc dạo chơi chung quanh s�n. Plank tr�i lại, kh�ng m� tới tr�i banh, về trại ruộng ở gần Gettysburg để c�u c� v� thơ thẩn. Hai người đ� l� những cầu thủ l�o luyện, họ biết n�n l�m c�ch n�o th� c� lợi cho họ. Nhờ vậy khi tranh giải v� địch thế giới, họ rất sung sức, chơi rất hay.

Mặc dầu �ng l� nh� d�u dắt vẻ vang nhất trong lịch sử d� cầu, cũng đ� c� nhiều lần �ng chịu nỗi cay đắng thất bại: trong t�m năm liền, đội �ng đứng hạng ch�t, chưa c� nh� d�u dắt n�o như vậy m� cũng chưa c� nh� n�o trong t�m năm thua t�m trận.

�ng c� lo lắng về điều đ� kh�ng? B�y giờ th� kh�ng, nhưng �ng th� rằng hồi mới v�o nghề, mỗi khi thua li�n tiếp l� �ng mất ăn mất ngủ. Rồi một h�m �ng hết lo, h�m đ� c�ch đ�y hai mươi lăm năm. T�i t� m� muốn biết �ng l�m c�ch n�o. �ng đ�p:

- C� g� đ�u. T�i thấy rằng lo lắng ho�i như vậy sẽ c� hại cho nghề d�u dắt của t�i. T�i tin rằng nếu t�i cứ tiếp tục lo lắng như hồi đ� th� b�y giờ t�i đ� ngoẻo rồi. T�i đ� hiểu như vậy l� đi�n, v� t�i r�n sức tập trung tư tưởng v�o việc t�m c�ch thắng trong những cuộc đấu sau đến nỗi kh�ng c�n th� giờ nghĩ ngợi về những thất bại đ� qua nữa. Nhiều người tới bốn chục tuổi l� sa lầy v�o ao t� th�i quen; m� Connie Mack tới t�m chục tuổi c�n r�n tr�nh tật đ�, đến nổi mỗi ng�y �ng đổi đường đi tới ph�ng giấy, kh�ng chịu d�ng quen một con đường n�o. �ng cho rằng sở dĩ �ng sống l�u, kh�ng t�n tật m� sung sướng l� nhờ nhiều yếu tố:

�ng được di truyền một thể chất mạnh mẽ.

�ng lại nghỉ ngơi nhiều. Đ�m ngủ mười giờ m� chiều vẫn ngủ th�m một giấc ngắn nữa. Nếu đội banh của �ng chơi tr�n s�n nh� th� �ng về ph�ng giấy ri�ng, kh�a cửa lại, cắt điện thoại ngủ nửa giờ.

Sau c�ng �ng ăn uống rất điều độ, r�n giữ cho đừng ốm qu� hoặc mập qu�. Đ�i khi �ng cũng uống rượu. Nhưng c� lần trong một cuộc hội họp gia đ�nh, c� đ�ng đủ người con v� mười s�u đứa ch�u, �ng vui vẻ uống hai ly "cốc tay"; người nh� tr�ch đ�a �ng qu� ch�n, �ng cầm ly la ve ở tr�n b�n, n�i:

- C�c người coi n�y, l�o uống ly n�y l� ly cuối c�ng đ�y.

Năm đ� l� năm 1937. Từ hồi ấy �ng kh�ng hề nhấp một ch�t rượu n�o nữa.

Sanh từ hồi nội chiến(1) m� b�y giờ Connie Mack vẫn chưa t�nh chuyện nghỉ ngơi. �ng bảo:

- T�i kh�ng gi�u c� g�. T�i chưa thể nghỉ được, c�n phải tiếp tục l�m việc. Nhưng khi n�o m� t�i lẩn thẩn, kể lại ho�i một chuyện th� t�i sẽ về vườn. L�c đ�, t�i biết rằng t�i đ� gi� rồi.

[anbinh]

Gương 026

Howard Thurston


C�ch đ�y nửa thế kỷ, trong một đ�m lạnh, một đ�m đ�ng kh�n giả từ trong rạp Mc.Vicker ở Chicago �a ra đường. Họ vui vẻ, cười n�i v� đ� được coi nh� ảo thuật danh tiếng Alexander Herrmann l�m tr�.

Một em nhỏ đứng tr�n vỉa h�, lạnh run l�n, rao b�n tờ Chicago Tribune. Thực tội nghiệp cho em: kh�ng c� �o lạnh, kh�ng c� nh�, m� cũng kh�ng c� tiền để mướn một c�i gường nữa. Đ�m đ�, khi kh�n giả đ� về hết, em lấy b�o quấn v�o người rồi ngủ tr�n một c�i r� l� bằng sắt để hưởng nhờ một ch�t hơi n�ng của l� đặt dưới hầm, trong một lối đi ph�a sau rạp.

Vừa đ�i vừa lạnh, em nằm, tự nguyện sau n�y sẽ th�nh một nh� ảo thuật. Em mơ ước được kh�n giả vỗ tay khen, được mặc �o l�t bằng l�ng th� v� được những thiếu nữ đứng đợi em ở cửa rạp. V� em thề rằng khi n�o đ� th�nh một nh� ảo thuật nổi danh, em sẽ trở về diễn ở rạp đ�.

Em nhỏ đ� l� Howard Thurston v� hai chục năm sau em thực h�nh được đ�ng sở nguyện. Khi diễn xong, Thurston đi v�ng ra sau rạp v� t�m được t�n m�nh khắc tại đ� hồi c�n l� một trẻ b�n b�o đ�i, kh�ng nh� kh�ng cửa.

L�c chết, v�o năm 1936, Thurston đ� th�nh �ng vua trong nghề ảo thuật. Trong bốn chục năm cuối c�ng, �ng mấy lần đi khắp thế giới, tới đ�u cũng l�m kh�n giả say m� v� t�i �ng. Hơn s�u chục triệu người coi �ng diễn v� �ng kiếm được gần 400.000 Anh kim.

Hồi �ng gần mất, t�i được coi �ng diễn một lần. Diễn xong, �ng v� ph�ng thay đồ v� kể cho t�i nghe h�ng giờ về đời sống đầy chuyện ly kỳ lạ l�ng kh�ng k�m những ảo thuật của �ng.

L�c nhỏ, c� lần �ng bị cha đ�nh đập t�n nhẫn v� �ng cho ngựa chạy mau qu�. �ng tức giận, bỏ nh� ra đi. Cha mẹ �ng tưởng �ng chết, m�i năm năm sau mới được tin tức về �ng.

M� lạ l�ng l� sao �ng kh�ng bị giết, v� �ng đi lang thang, đeo v�o những xe chở h�ng, ăn xin, ăn cắp, ngủ trong lẫm l�a, trong đống cỏ kh� hoặc trong những nh� hoang. �ng bị bắt mười hai lần, bị săn đuổi, chửi rủa, đ�nh đập, liệng từ tr�n xe xuống đất, c� lần người ta nhắm �ng m� bắn nữa.

�ng th�nh một ch� n�i, một t�n cờ bạc. Năm mười bảy tuổi, �ng tr�i tới Nữu Ước, trong t�i kh�ng c� một xu m� kh�ng quen thuộc một ai. Rồi một việc xảy tới. �ng len lỏi v�o một đ�m đ�ng nghe một nh� truyền gi�o giảng đạo.

�ng cảm động qu�, từ hồi nhỏ chưa lần n�o k�ch th�ch như lần đ�. �ng thấy những tội lỗi của �ng. V� �ng bước lại b�n thờ, nước mắt r�ng r�ng tr�n m�, �ng xin v� đạo. Hai năm sau, t�n du thủ du thực hồi trước đ� đứng ở một g�c đường tại Chinatown để giảng đạo.

Hồi đ� �ng sướng v� c�ng, vừa l�m việc vừa học đạo. �ng mười t�m tuổi. Trước kia �ng chưa được đi học tr�n s�u th�ng; nhờ coi những chữ ghi tr�n c�c xe chở h�ng, v� tr�n đường xe lửa, rồi hỏi bạn c�ch đọc m� lần lần biết đọc. Nhưng �ng kh�ng biết viết, kh�ng biết to�n, cũng kh�ng biết đ�nh vần. Th�nh thử bấy giờ, ng�y th� �ng phải học đạo ở trường Bible School, v� học tiếng Hi Lạp, học m�n vạn vật, đ�m th� phải học đọc, học viết, học to�n.

Sau �ng quyết định l�m một nh� truyền đạo chuy�n về y học, v� sắp v� trường đại học Pennsylvania th� một việc nhỏ xảy ra l�m đời �ng thay đổi hẳn.

Đi từ Massachusetts tới Philadelphia, �ng phải đổi xe lửa ở Albany. Trong khi đợi xe, �ng v� một rạp h�t coi Alexander Herrmann diễn tr� ảo thuật. �ng từ trước vẫn th�ch ảo thuật, n�n lần đ� muốn được n�i chuyện với Herrmann. �ng lại kh�ch sạn, mướn một ph�ng s�t ph�ng của Herrmann, �ng đặt tai v�o lỗ kh�a nghe ng�ng, đi đi lại lại ở h�ng lang, r�n thu hết can đảm để g� cửa, nhưng kh�ng d�m.

S�ng h�m sau, �ng theo nh� ảo thuật ra ga, v� đứng tr�n tr�n ng� Herrmann, vừa kinh, vừa sợ. Herrmann đi Syracuse; �ng th� phải tới Nữa Ước, v� đ�ng lẽ mua giấy đi Nữu Ước, th� �ng lại mua lầm giấy đi Syracuse.

Sự lầm lộn đ� thay đổi đời �ng, l�m �ng đ�ng lẽ l� một nh� truyền gi�o th� th�nh một nh� ảo thuật.

Hồi �ng đương thịnh, �ng l�m tr� m� kiếm được mỗi ng�y hai trăm Anh kim (...)

�ng bảo rằng nhiều người biết về ảo thuật cũng bằng �ng. Vậy, �ng th�nh c�ng l� nhờ c�i g�?

Nhớ �t nhất l� hai điều. Điều thứ nhất, �ng c� t�i đem c� t�nh của �ng l�n s�n khấu. �ng hiểu bản t�nh của con người, v� �ng cho rằng đức đ� cũng quan trọng như sự hiểu biết về ảo thuật. Mỗi cử động của �ng cả khi �ng đổi giọng hoặc khi �ng ngước mắt, đều được �ng t�nh to�n kỹ lưỡng từ trước, v� l�m đ�ng l�c, kh�ng sai một phần gi�y.

Điều thứ nh� l� �ng y�u kh�n giả. Trước khi k�o m�n, �ng nhảy nh�t ở hậu trường s�n khấu, cho th�m phần hăng h�i... V� lu�n lu�n tự nhủ: "T�i y�u kh�n giả, t�i muốn l�m họ vui. T�i sung sướng. T�i sung sướng".

�ng biết rằng nếu �ng kh�ng sung sướng th� kh�ng l�m cho người kh�c vui th�ch được.

[anbinh]

Gương 027

Đại T� Robert Falcon Scott


T�i chưa thấy truyện n�o k�ch th�ch hơn, c� những n�t anh h�ng m� bi thảm hơn đời đại t� Robert Falcon Scott, người thứ nh� đ� tới Nam cực. C�i chết của �ng v� hai bạn �ng ở Ross c�n l�m cho nh�n loại cảm động.

Tin �ng mất tới nước Anh v�o một buổi chiều nắng r�o th�ng hai 1913. C�y ky ph� lam nở đầy b�ng ở vườn Regent Park. D�n tộc Anh cho�ng v�ng như tin Nelson mất ở Trafalgar thời trước.

Hai mươi hai năm sau, nước Anh dựng một viện kỷ niệm Scott, một viện khảo cứu lưỡng cực, viện thứ nhất về loại đ� tr�n thế giới. Ngay tr�n cửa viện c� một h�ng chữ: "Người t�m những b� mật của Nam Cực v� Người đ� t�m thấy những b� mật của Thượng Đế".

Scott bắt đầu cuộc th�m hiểm ở Terra Nova, v� từ khi tầu �ng tiến v�o c�i băng tuyết l� sự rủi ro cứ theo riết, quấy ph� �ng ho�i.

Những ngọn s�ng vĩ đại đập v�o t�u đ�nh tr�i hết những h�ng h�a ở tr�n boong xuống biển. H�ng tấn nước biển �o �o như sấm, cuồn cuộn chảy v�o hầm t�u. Nước tr�n cả v�o l� lửa đốt nồi s�p de. M�y bơm h�a v� dụng. V� mấy ng�y như vậy, chiếc t�u h�ng dũng cứ lăn ở giữa những l�n s�ng, tr�n mặt biển tung t�e, kh�ng c�ch g� cứu được.

Nhưng sự rủi ro n�o đ� hết đ�u. Đ� mới chỉ l� những bước đầu.

�ng đem theo mấy con ngựa nhỏ khỏe mạnh đ� quen chịu lạnh ở miền băng tuyết xứ Sib�rie; nhưng l�c đ� ch�ng hấp hối, d�y dụa tr�n băng tuyết, cẳng th� gẫy v� thụt xuống hố; th�nh thử �ng phải bắn cho ch�ng chết.

Tới ch� cũng vậy. �ng dắt theo to�n l� giống ch� mạnh khỏe ở Yukon, m� ch�ng h�a ra như khờ dại, cứ nhắm mắt chạy tr�n bờ những lỗ nẻ trong băng.

Th�nh thử Scott v� bốn người bạn đồng h�nh phải thay ngựa, thay ch�, k�o một chiếc xe lướt tuyết nặng nửa tạ, thui thủi tr�n đường tới Nam cực. Ng�y lại ng�y, họ mắm m�i mắm lợi tiến trong c�nh đồng băng tuyết, hổn hển đẩy hoặc k�o, nghẹt thở v� kh�ng kh� lạnh v� lo�ng ở một nơi cao, c�ch mặt biển ba ng�n thước.

Vậy m� họ kh�ng ph�n n�n. V� ở cuối con đường đau khổ đ�, họ sẽ thấy sự th�nh c�ng, sẽ thấy Nam cực huyền b�, nằm y�n lặng từ hồi khai thi�n lập địa tới nay. Nam cực, nơi m� kh�ng c� lấy một sinh vật, cả đến b�ng một con hải �u lạc bầy cũng kh�ng c�.

V� tới ng�y thứ mười bốn, họ tới được Nam cực. Nhưng họ sửng sốt v� đau l�ng l�m sao! Trước mặt họ, ở đầu một c�y gậy, một miếng vải r�ch phất phới bay trong gi� lạnh. Họ nh�n kỹ th� l� một ngọn cờ, ngọn quốc kỳ của Na Uy, Amundsen, người Na Uy, đ� tới trước họ! Th�nh thử, sau mấy năm dự bị, sau mấy th�ng đau khổ, họ đ� thất bại chỉ v� trễ mất năm tuần lễ.

Ch�n nản, họ trở về.

Cuộc chiến đấu l�m ly tr�n đường về đ�ng l� một kh�c ng�m đoạn trường. Gi� lạnh buốt tới xương, �o họ đầy tuyết v� r�u họ đ� băng. Họ lảo đảo t�: mỗi vết thương đưa họ tới gần c�i chết hơn một ch�t. Trước hết, sĩ quan Evans, người lực lưỡng nhất trong đo�n, trượt ch�n, t�, đầu đập v�o băng, chết tươi.

Rồi tới đại t�Oates đau. Ch�n �ng bị lạnh qu�, nứt ra. �ng đi kh�ng nổi. �ng biết rằng m�nh l�m chậm việc hồi hương của c�c bạn. Cho n�n, một đ�m �ng l�m một việc chỉ thần th�nh mới l�m nổi. Giữa cơn d�ng tuyết gầm th�t, �ng rời bạn b�, đi ra ngo�i trời để chết cho c�c bạn sống.

Kh�ng l�m bộ anh h�ng, cũng kh�ng tỏ vẻ quan trọng, �ng b�nh tĩnh bảo c�c bạn: "T�i ra ngo�i một ch�t". Rồi �ng đi lu�n. Kh�ng ai t�m thấy x�c chết c�ng của �ng. Nhưng hiện nay một đ�i kỷ niệm được dựng tại chỗ �ng ra đi, tr�n đ�i c� h�ng chữ: Ở khoảng n�y, một vị trượng phu anh h�ng đ� l�a đời.

Scott v� hai bạn c�n lại lảo đảo tiến. Họ kh�ng c�n ra vẻ con người nữa. Mũi, ng�n tay, ch�n đều nứt nẻ v� lạnh. V� ng�y mười ch�n th�ng hai năm 1912, nghĩa l� mười lăm ng�y sau khi họ rời Nam cực, họ cắm trại lần cuối c�ng. Họ c�n đủ than để nấu hai ch�n tr�, v� đủ thức ăn cho hai ng�y. Họ tin rằng họ sẽ tho�t chết v� chỉ c�n khoảng hai chục c�y số nữa l� tới một chỗ m� họ đ� ch�n thức ăn trong l�c đi. R�n sức: gh� gớm th� tới được.

Th�nh l�nh tai nạn th� thảm xảy ra.

Từ ch�n trời, một cơn d�ng tuyết g�o th�t, �o �o thổi tới, mạnh tới nỗi cắt ngang những chỏm băng. Tr�n tr�i đất kh�ng c� sinh vật n�o tiến trong cơn d�ng tuyết đ� m� sống nổi. Scott v� hai bạn đ�nh ngừng bước, nằm trong lều mười một ng�y nghe d�ng gầm. Thức ăn đ� hết. Tất chết. Họ biết rằng họ phải chết.

C� một c�ch để chết, một c�ch �m �i. Họ mang theo nha phiến để ph�ng những l�c cần phải chết như l�c n�y. Nuốt một ph�n lượng lớn l� họ nằm đ�, lơ mơ mộng th�ch th� rồi ngủ lu�n.

Nhưng họ kh�ng th�m d�ng nha phiến. Họ quyết nh�n thẳng v�o c�i chết một c�ch trượng phu đặc biệt của nước Anh thời cổ.

Trong giờ cuối c�ng của đời �ng, Scott viết một bức thư tả cảnh chết cho �ng James Barrie. Thức ăn hết đ� l�u. Thần chết đ� lởn vởn ở trong lều. Vậy m� Scott viết:"Nếu �ng nghe được ch�ng t�i ca vang cả lều th� l�ng �ng chắc cũng vui vui".

T�m th�ng sau, một ng�y nọ, trong khi mặt trời Nam cực y�n lặng chiếu s�ng cảnh băng tuyết lấp l�nh, m�nh m�ng, một đo�n người kiếm được thi h�i của ba vị anh h�ng đ�.

Người ta ch�n ba vị ở ngay chỗ ba vị l�a trần, ch�n dưới một th�nh gi� l�m bằng hai c�i pa tanh cột với nhau. V� tr�n nấm mồ chung đ�, người ta viết những vần thơ n�y của Tennyson:

C� t�nh b�nh tĩnh của những t�m hồn anh h�ng,

Th� mặc dầu thời vận, số mạng l�m cho yếu nhưng ch� vẫn mạnh.

Để phấn đấu, t�m t�i, thấy, chứ kh�ng chịu khuất phục.

[anbinh]

Gương 028

Al Smith


Năm mươi t�m năm trước, một người l�i xe cam nh�ng chết ở Nữu Ước. �ng ta qu� qu�n ở �i Nhĩ Lan, đ� đau từ l�u, phải bỏ nghề l�i xe m� l�m nghề g�c đ�m. Khi �ng mất, nh� ngh�o tới nỗi bạn b� phải g�p nhau mỗi người một �t mua cho �ng cỗ quan t�i. �ng để lại vợ g�a v� hai con. B� vợ mơ mộng những chuyện xa x�i, quyết ch� cho con đi học, tới đ�u hay tới đ�. B� xin được một việc trong một h�ng l�m d� v� l�m mười giờ một ng�y. Mặc dầu vậy, tiền c�ng kh�ng đủ ăn, b� phải đem đồ ở h�ng về nh� l�m th�m tới mười, mười một giờ đ�m. Th�nh thử người mẹ đ� l�m quần quật mười bốn mười lăm giờ một ng�y để nu�i con.

Đ�ng thương t�m l�m sao! B� kh�ng v�n được tấm m�n tương lai để m� thấy trước rằng một ng�y kia người con nhỏ của b� l�m Thống Đốc tiểu bang Nữu Ước, kh�ng phải một lần m� l� bốn lần, l�u hơn hết thảy những Thống Đốc trước.

Đ�ng thương t�m l�m sao! Người đ� kh�ng thể thấy trước rằng năm 1928, con b� l� ứng cử vi�n của đảng D�n Chủ để tranh chức Tổng thống.

Đ�ng thương t�m l�m sao! B� kh�ng được biết trước rằng ng�y m�ng 5 th�ng 5 năm 1944, tờ b�o New York Times gọi con b� l� "c�ng d�n được nhiều người mến nhất ở Nữu Ước".

V� Al.Smith ch�nh l� người con cưng của th�nh phố lớn nhất ch�u Mỹ (...)

Một lần t�i hỏi �ng đi học được bao l�u. �ng ngập ngừng một ch�t rồi n�i: "Để t�i t�nh - để t�i t�nh...T�i kh�ng nhớ r� lắm. T�i sanh năm 1873, t�i đo�n rằng t�i được đi học khoảng bảy hay t�m năm, nhưng t�i kh�ng chứng thực được điều đ�. T�i kh�ng được bằng cấp n�o hết m� cũng kh�ng c� tấm giấy n�o chứng tỏ rằng t�i đ� đi học".

V�ng, Alfred Emmanuel Smith kh�ng c� miếng giấy n�o chứng tỏ rằng �ng đ� đi học, nhưng �ng c� những tờ giấy chứng tỏ rằng �ng được s�u trường đại học lớn, trong số đ� c� trường Columbia v� trường Harvard, tặng �ng học vị danh dự v� những th�nh c�ng xuất ch�ng của �ng về ch�nh trị v� l�ng hy sinh của �ng cho nh�n loại.

T�i hỏi �ng c� buồn v� lẽ kh�ng được v� đại học kh�ng. �ng đ�p kh�ng. �ng bảo rằng người n�o muốn tiến l�n những bực cao trong ch�nh giới th� phải c� t�i đắc nh�n t�m, phải biết c�ch cư xử ở đời, m� �ng cảm thấy rằng c� lẽ khi v�c đồ ở c�c chợ tại đường Fulton v� khi l�m thừa ph�t lại trong t�m năm, �ng đ� học được về c�ch xử thế nhiều hơn l� nếu �ng học trong một trường đại học.

Hồi mười tuổi, �ng ở trong nhạc đội nh� thờ, m�a lạnh cũng phải dậy sớm từ năm giờ để hầu lễ v�o s�u giờ.

Năm hai mươi hai tuổi, �ng b�n b�o ở bến t�u. L�c rảnh �ng chơi d� cầu ở dưới gầm cầu Brooklyn Bridge... Nhưng �ng th�ch nhất l� được l�i xe cứu hỏa. �ng chỉ mong được l�m l�nh cứu hỏa, n�n sống chung với l�nh cứu hỏa, ca m�a cho họ vui. V� khi c� chu�ng k�u cấp cứu th� �ng chụp lấy b�nh c� ph� v� hộp b�nh lu�n lu�n để sẵn ở cửa sổ, can đảm leo l�n xe cứu hỏa khi xe bắt đầu ph�ng trong th�nh phố (...)

Năm �ng mười bốn tuổi, một việc xảy ra, định hướng cho đời �ng. �ng thắng được một cuộc tranh biện trong trường. Sự th�nh c�ng đ� đưa �ng l�n s�n khấu v� l�m tăng l�ng tự tin của �ng. �ng được mời v�o hội Saint James Players, một hội t�i tử diễn kịch để gi�p c� nhi viện. �ng th�nh c�ng. Kh�n giả th�ch nụ cười v� thi�n t�i của �ng.

Chẳng bao l�u �ng th�nh ng�i sao v� linh hồn của hội. �ng th�ch cuộc đời s�n khấu đ� qu�! N� đưa �ng qua một thế giơi kh�c. Ban ng�y �ng l�m mười hai giờ ở chợ c� Fulton Street để l�nh mỗi tuần tr�n hai Anh kim; Nhưng ban đ�m �ng sống trong c�i thế giới s�n khấu rực rỡ �nh đ�n v� phấn son. Ban đ�m �ng th�nh một anh h�ng, một nghệ sĩ, l�ng nở ra khi kh�n giả vỗ tay khen. �ng đ�ng những vai quan trọng nhất trong c�c kịch May Blossom, The Confederate Spy, the Ticketof Leaveman v� The Almighty Dollar. Nhờ kinh nghiệm tr�n s�n khấu, �ng tập được t�i ăn n�i dễ d�ng v� tự nhi�n trước th�nh giả, t�i chỉ huy một đ�m đ�ng. �t l�u sau �ng diễn thuyết về ch�nh trị, tr�n một chiếc xe cam nh�ng, giữa đ�m quần ch�ng ở c�c g�c đường. Hồi đ�, �ng l� một người lao động, l�m chật vật trong một xưởng chế tạo m�y bơm ở Brookly; nhưng trong khi �ng ngồi ăn b�nh của b� th�n �ng l�m v� g�i mang theo tới h�ng, �ng đ� mơ mộng một ng�y kia được bầu l� nghị sĩ tiểu bang Nữu Ước. Mộng đ� sau thực hiện được, nhưng �ng c�n phải trải qua một thời l�m thừa ph�t lại.

Trong t�m năm �ng viết tr�t k�u người ta đi hầu t�a. Nhờ c�ng việc đ�, �ng tiếp x�c với đủ hạng người, từ anh b�n b�nh, b�n thịt tới c�c nh� l� t�i ở Wall Street. �ng học được nhiều kinh nghiệm về bản chất con người v� tập được t�nh nhẫn nhục chịu sự ngược đ�i v� hai chục phần trăm những người �ng đem tr�t tới, tố c�o v� nguyền rủa �ng.

Th�ng gi�ng năm 1904, khi �ng tới Albany l�nh chức nghị vi�n viện lập ph�p, �ng ba chục tuổi. Trong ba chục năm đ� �ng chưa lần n�o ngủ ở kh�ch sạn. Đ�m ấy �ng lại kh�ch sạn, v� ph�ng v� đọc một tờ b�o ra buổi chiều, đăng tin một đ�m ch�y tại một kh�ch sạn Chicago l�m nhiều người chết. Trời lạnh, nhiệt kế biểu xuống tới mười s�u độ dưới số kh�ng. Đọc những chi tiết r�ng rợn về đ�m ch�y, �ng kh�ng khỏi nghĩ tới những người m� �ng thấy chất củi trong l� sưởi kh�ch sạn �ng ở. Một kh�ch sạn bằng gỗ. �ng ở tr�n từng lầu thứ bảy. Nếu ch�y th� kh�ng c� c�ch n�o tho�t được. �ng thống đốc tương lai của Nữu Ước kh�ng ham c�i nạn bị chết ch�y, nhất l� trong đ�m đầu ti�n �ng ở kh�ch sạn, cho n�n �ng đ�nh thức một người bạn để chơi b�i ti�u khiển với �ng tới năm giờ s�ng. Rồi hai người mới thay phi�n nhau ngủ, cứ mỗi người ngủ một giờ rồi dậy canh cho người kia ngủ, để khỏi bị chết ch�y.

Mấy năm đầu ở Albany �ng đi�n đầu v� những c�ng việc trong viện Lập ph�p. �ng hết sức nghi�n cứu c�c dự �n về luật m� chẳng hiểu g� cả, v� những dự �n đ� d�i d�ng, rắc rối v� tối tăm đối với �ng, như thể viết bằng tiếng Ấn Độ. Lại th�m người ta giao cho �ng những trọng tr�ch m� �ng chưa biết ch�t g�, người ta bầu �ng v�o Ủy ban về Ng�n h�ng m� �ng chưa hề tới một ng�n h�ng n�o, trừ phi để giao tr�t k�u một v�i chủ ng�n h�ng đi hầu t�a. Người ta lại bầu �ng v�o Ủy ban về L�m sản m� �ng cũng chưa hề đặt ch�n v�o một khu rừng n�o. Sau khi l�m việc ở viện Lập ph�p mười lăm th�ng �ng thất vọng đến nổi muốn bỏ. Nhưng �ng kh�ng bỏ, chỉ v� một lẽ l� nếu chịu thua th� sẽ mắc cỡ với mẹ v� bạn b�, sau c�ng �ng tự nhủ: "M�nh đ� thắng được trong những vấn đề kh�c th� sẽ thắng được trong vấn đề n�y".

Từ đ� trở đi �ng l�m việc mười s�u giờ một ng�y, nghi�n cứu c�c dự �n, c�ch thức thảo luật. Người ta bảo �ng l� người thứ nhất kh�ng khi n�o chịu chấp thuận một đạo luật n�o m� kh�ng đọc v� hiểu kỹ mỗi khoản trong đ�, dầu n� c� đến cả ng�n khoản. �ng nhất định d�ng tiền của những người đ�ng thuế cũng kỹ lưỡng như ti�u tiền của �ng. Nếu bộ n�o cần một người thư k� th� �ng đ�i biết thư k� đ� v�o hạng n�o, sẽ l�m c�ng việc g� v� tại sao lại phải cần d�ng đến họ.

Ch�n năm sau khi tới Albany, �ng l�m chủ tịch viện D�n biểu của tiểu bang v� chắc chắn biết nhiều về việc nước hơn bất cứ người n�o kh�c, n�n mọi ch�nh kh�ch phải kh�m phục �ng.

Hỏa hoạn tai hại ph�t ở một xưởng tại Nữu Ước năm 1911, l�m cho �ng cũng như mọi người kinh khủng: 148 nạn nh�n bị ch�y th�nh than, phần đ�ng l� đ�n b� v� trẻ con, c� nhiều người nhảy từ từng lầu thứ bảy xuống đất, chết tan xương. Từ đ� Al Smith th�nh lập một thập tự qu�n chiến đấu cho những điều kiện l�m việc được ho�n hảo hơn; �ng gi�p được nhiều trong việc cải thiện luật lao động của tiểu bang Nữu Ước, trừ hỏa hoạn, trừ c�i tệ bắt trẻ con l�m việc trong c�c nh� m�y, bắt thợ l�m việc cả bảy ng�y mỗi tuần, v� tệ trả c�ng rẻ mạt, �ng đặt ra những luật để giảm tai nạn, v� cải thiện vệ sinh cho c�ng nh�n. Những luật x� hội đ� được nhiều tiểu bang kh�c v� nhiều nước phỏng theo.

Bốn chục năm trước, khi Tom Foley đưa Al. Smith v�o viện Lập ph�p, c� khuy�n Al. Smith: "Anh Al, anh đừng bao giờ hứa một điều g� m� anh kh�ng giữ được, v� c� n�i điều g� th� lu�n lu�n phải cho đ�ng sự thực".

Chẳng những Al. Smith n�i đ�ng sự thực m� c�n chiến đấu cho sự thực bất kỳ ở trong địa vị n�o.

[anbinh]

Gương 029

H. G. Wells



Gần bảy mươi lăm năm trước, một bọn trẻ em đương chơi tr�n đường ngoại � Lu�n Đ�n, th� một tai nạn xảy ra. Một trong những đứa lớn nhất nắm lấy một đứa nhỏ, t�n l� Bertie Wells, rồi li�ng l�n trời nhưng khi đứa nhỏ rớt xuống, đứa lớn kh�ng đỡ, th�nh thử đứa nhỏ gẫy ch�n.

Trong mấy th�ng Bertie nằm quằn quại tr�n giường, với một vật nặng cột v�o ch�n. Nhưng xương kh�ng l�nh. Phải gỡ ra b� lại. Đau đớn gh� gớm. Em b� Bertie la hoảng, tưởng chết được.

Tai nạn đ� bi thảm, nhưng Bertie sống được v� nhờ n� m� sau th�nh một nh� văn nổi tiếng nhất thế giới. B�t danh của �ng kh�ng phải l� Bertie m� l� Herbert George Wells, hoặc H. G. Wells. Chắc bạn đ� đọc v�i cuốn của �ng? �ng viết tr�n bảy mươi lăm cuốn: v� ch�nh �ng nhận rằng tai nạn gẫy ch�n đ� c� lẽ l� điều hay nhất cho �ng. Sao vậy? Tại �ng phải nằm nh� trọn một năm v� kh�ng l�m được việc g� kh�c n�n đ�nh nghiến ngấu bất kỳ cuốn s�ch n�o �ng kiếm được. Kết quả th�nh ra �ng th�ch đọc s�ch, th�ch văn chương. �ng bị k�ch th�ch. �ng cảm hứng. �ng nhất định vượt l�n khỏi cảnh tầm thường v� vị ở chung quanh. C�i ch�n gẫy đ� đ� đổi hướng cho đời �ng.

H. G. Wells l� một trong những nh� văn m� tiền nhuận b�t cao nhất. Nhờ c�y b�t, c� lẽ �ng đ� kiếm được hai trăm ng�n Anh kim; nhưng hồi nhỏ �ng đ� khốn đốn trong cảnh bần h�n. Th�n phụ �ng l� một nh� nghề chơi cầu "Cricket" v� mở một tiệm đồ gốm, bu�n b�n lỗ l�, cửa h�ng rung rinh muốn sập. H. G. Wells sanh trong một ph�ng nhỏ tại cửa tiệm đ�. Bếp ở trong một c�i hầm, tối om dơ d�y m� �nh s�ng chỉ lọt v�o được nhờ một lỗ nhỏ c� lưới sắt ở tr�n trần. Sau n�y nhớ lại tuổi thơ ấu, �ng c�n thấy r� �ng hồi đ� ngồi trong bếp tối m� nghe tiếng ch�n người lướt tr�n lưới sắt tr�n đầu. �ng tả những bước ch�n đ� v� chỉ cho ta c�ch nh�n gi�y m� x�t người ra sao.

Sau c�ng tiệm đồ gốm sập. Gia đ�nh �ng tuyệt vọng. Th�n mẫu �ng phải xin l�m quản gia cho một điền chủ lớn ở Sussex. Tất nhi�n, b� cụ phải sống chung với bọn đầy tớ. H. G. Wells thường thường tới thăm mẹ, v� bắt đầu được biết qua đời sống của hạng thượng lưu Anh do hạng t�i tớ kể lại.

T�c giả bộ Đại cương Lịch Sử Thế Giới (The Outline of History) Hồi mười ba tuổi đ� bắt đầu gi�p việc cho một người b�n nỉ. �ng phải dậy từ năm giờ s�ng, qu�t dọn cửa h�ng, nh�m lửa, l�m việc như mọi người bốn giờ một ng�y. Thực l� vất vả, n�n �ng khinh gh�t đời đ� lắm. Cuối th�ng, chủ tiệm tống cổ �ng ra v� �ng đầu t�c b� x�, quần �o xốc xếch m� lại hay quấy rầy.

Sau khi �ng xin được việc trong một tiệm b�o chế. V� cũng chỉ được một th�ng l� bị tống cổ ra nữa.

Sau c�ng �ng v�o l�m một tiệm nỉ kh�c. �ng cần phải kiếm ăn, n�n lần n�y r�n chịu đựng được l�u hơn một ch�t. Nhưng hễ vắng mặt người g�c, l� �ng lẩn xuống hầm để học Herbert Spencer.

Sau hai năm, �ng kh�ng chịu được đời đ� nữa, cho n�n một buổi s�ng chủ nhật, kh�ng đợi ăn điểm t�m, bụng rỗng, �ng đi hơn ba chục c�y số về với b� cụ. �ng đi�n cuồng. �ng năn nỉ b� cụ. �ng kh�c l�c. �ng thề rằng nếu phải ở lại trong tiệm đ� nữa th� �ng sẽ tự tử.

Rồi �ng viết một bức thư d�i, cảm động cho thầy học cũ kể lể rằng �ng khốn khổ, đứt ruột, chỉ muốn chết cho rảnh.

V� �ng v� c�ng ngạc nhi�n khi nhận được thư của thầy học cũ cho �ng một chỗ dạy học.

�ng cuống cuồng l�n! Đời �ng đ� tới một kh�c quẹo kh�c.

Nhưng H. G. Wells về gi�, thường kể bằng giọng trong v� lớn của �ng rằng những năm d�i đằng đẳng l�m vất vả, cực khổ ở tiệm b�n nỉ, thực ra l� c�i phước cho �ng. �ng bẩm sinh biếng nh�c, v� chủ tiệm đ� tập cho �ng chịu kh� nhọc l�m lụng.

Sau �t năm dạy học, một tai nạn xảy đến th�nh l�nh như bom nổ. Việc xảy ra như sau. �ng đương đ� banh, đương hăng h�i th� bị x� t�, người ta giẫm l�n người �ng, �ng gần chết. Một tr�i thận của �ng n�t nghiến ra v� phổi b�n mặt lủng. M�u xối ra, �ng xanh m�t. C�c b�c sĩ hết hy vọng; v� trong mấy th�ng, �ng nằm m� lo sợ sẽ kh�ng sao tho�t chết được. Trong mười hai năm sau, mười hai năm gh� gớm, �ng b�m lấy đời sống, th�n gần như t�n tật; nhưng ch�nh trong mười hai năm đ�, �ng đ� luyện được một c�i t�i l�m �ng nổi danh khắp thế giới.

Năm năm trường �ng viết như đi�n như cuồng. S�ch, b�i b�o, tiểu thuyết �ng viết ra hồi đ� đều nhạt nhẽo, vụng về. V� �ng c� đủ lương tri để nhận thấy điều đ�. Cho n�n viết xong, �ng đốt hết.

Sau c�ng, mặc dầu gần như t�n tật, �ng xin được một chỗ dạy học kh�c. Trong lớp sinh vật học, c� một nữ sinh xinh đẹp. T�n n�ng l� Catherine Robbins. N�ng mảnh khảnh, ốm yếu. M� �ng cũng ốm yếu, mảnh khảnh. Cả hai đều kh�ng hy vọng g� sống l�u, đều muốn nắm lấy tức th� tất cả những hạnh ph�c m� họ c� thể t�m được. Thế l� họ cưới nhau.

Vệc đ� xảy ra c�ch đ�y khoảng năm chục năm; lạ thay, Wells đ� kh�ng chết, lại c�n mạnh l�n, th�nh một người đầy sinh lực, v� mỗi năm gọt đẽo được hai cuốn s�ch dầy, những cuốn s�ch m� �nh s�ng chiếu tỏa l�n khắp thế giới cho tới khi �ng mất, năm 1946.

Trong �c �ng bừng bừng những � mới. �ng thường nửa đ�m thức dậy ch�p tư tưởng của �ng v�o một cuốn sổ tay. V� con người biếng nh�c bị một chủ tiệm b�n nỉ tống cổ ra v� bất lực đ�, đ� th�u thập được biết bao t�i liệu trong những cuốn sổ tay, gi� c� d�ng để viết s�ch ho�i trong một trăm rưỡi năm cũng kh�ng hết.

�ng c� t�i ngồi ở đ�u cũng viết được: trong ph�ng viết của �ng ở Lu�n Đ�n, trong toa xe lửa hay dưới b�ng một c�y d� tr�n bờ Địa Trung Hải m� m�u nước xanh m� hồn.

�ng mướn hai biệt thự ở Nice, một l�m chỗ viết, một l�m nơi tiếp kh�ch. �ng viết suốt ng�y, chỉ chuyện tr� với kh�ch buổi tối, v� hết thảy bạn b� đều mến �ng.

[anbinh]

Gương 030

Anh Em Mayo



Nếu một cơn d�ng tố kh�ng t�n ph� một thị trấn ở Minnesota cuối thế kỷ trước th� c� lẽ nh�n loại kh�ng được hưởng một ph�t minh v�o hạng quan trọng nhất trong lịch sử y học.

Thị trấn bị t�n ph� đ�, Rochester, ng�y nay nổi danh nhờ hai anh em Mayo, hai nh� giải phẫu c� t�i nhất ở Hoa Kỳ. Hai �ng ở Rochester v� ph�t minh của b�c sĩ C. H. Mayo đ� gi�p y học trị được v�i thứ bệnh thần kinh. Hiện nay �ng c�n tiếp tục nghi�n cứu ph�t minh đ�. �ng đ� t�m được một thứ thuốc ti�m v� mạch m�u, l�m thay sự tuần ho�n v� do đ� �c được b�nh tĩnh lại.

Hai anh em �ng được khắp thế giới bết t�n. Nhiều y sĩ từ Ba L�, Lu�n Đ�n, B� Linh, La M�, Leningrad, Đ�ng Kinh tới Rochester để học phương ph�p của hai �ng. Mỗi năm s�u ng�n bịnh nh�n đ� v� phương cứu chữa lại dưỡng đường Mayo với tấm l�ng tin tưởng như t�n đồ h�nh hương tại đất th�nh.

Vậy m� như t�i đ� n�i, nếu d�ng tố kh�ng t�n ph� miền Middle West ở cuối thế kỷ trước th� thế giới c� lẽ kh�ng bao giờ được nghe t�n hai anh em Mayo v� cũng kh�ng biết phhương thuốc của hai �ng.

Khi b�c sĩ Mayo, th�n phụ của hai �ng, tới lập nghiệp ở Rochester v�o khoảng giữa thế kỷ trước, th� nơi đ� c� kh�ng đầy hai ng�n d�n. Ng�y đầu cụ chữa bệnh cho một con b� v� một con ngựa. Khi d�n da đỏ nổi loạn, cụ nổ s�ng m�t để hạ ch�ng rồi đợi kh�i s�ng tan hết, cụ đi khắp b�i chiến trường ch�n cất những người chết v� săn s�c những người bị thương. Th�n chủ của cụ ở rải r�c tr�n năm chục c�y số trong đồng cỏ Mimesda. Phần đ�ng họ sống trong những nh� v�ch tr�t b�n. Họ ngh�o qu�, kh�ng c� tiền trả cụ, m� cụ cũng vẫn nữa đ�m đi thăm bệnh cho họ; c� khi phải m� đường trong những cơn b�o tuyết m� mịt tới nỗi, giữa ban ng�y, đưa tay ra trước mặt cũng kh�ng tr�ng thấy.

Cụ c� hai người con, William v� Charles, tức hai anh em Mayo. Hai �ng vừa gi�p việc cho một tiệm b�o chế trong miền, c�n thuốc, t�n thuốc, ho�n thuốc, vừa theo học trường y khoa. Rồi một tai nạn xảy ra, l�m tương lai của �ng thay đổi hẳn. Một cơn d�ng tố t�n ph� c�nh đồng Minisota, như quỉ thần giận dữ muốn phạt d�n cư miền đ�. Cơn d�ng tới đ�u th� nh� cửa, c�y cối tan t�nh sụp đổ tới đ�. Ch�u th�nh Rochester bị cuốn đi như một cọng rơm. Hằng trăm ng�n người bị thương, hai mươi ba người chết. Lu�n mấy ng�y, ba cha con Mayo đi băng b�, mổ xẻ c�c nạn nh�n tr�n những nền nh� hoang t�n. B� Phước nhất Alfred, ở nh� tu Saint Francois thấy ba cha con Mayo tận t�m như vậy, cảm động hứa sẽ cất một dưỡng đường nếu họ chịu đứng ra tr�ng nom. Họ bằng l�ng v� khi kh�nh th�nh dưỡng đường Mayo năm 1889 th� b�c sĩ Mayo đ� bảy chục tuổi m� hai người con chưa l�m trong nh� thương n�o cả. Vậy m� ng�y nay �ng William Mayo người anh cả được coi l� nh� chuy�n m�n giỏi nhất về bệnh ung thư. Cả hai anh em đều nổi tiếng về khoa giải phẫu m� người n�o cũng khen người kia l� hơn m�nh. Hai �ng mổ xẻ rất nhanh, tới dưỡng đường bảy giờ s�ng v� mổ xẻ kh�ng ngừng tay mỗi ng�y bốn giờ cho từ mười lăm đến ba mươi bệnh nh�n. Vậy m� hai �ng vẫn tiếp tục học ho�i để cải thiện phương ph�p v� tuy�n bố rằng c�n phải học th�m nhiều. Cả th�nh phố Rochester sống nhờ dưỡng đường Mayo v� cho dưỡng đường Mayo. Xe hơi, xe � t� bu�t, mọi loại xe đều kh�ng b�p k�n trong th�nh phố đ�.

Đ� l� gương hai người thường d�n một tỉnh nhỏ, hai người kh�ng nghĩ đến tiền m� đ� g�y được một gia sản khổng lồ. Hai người kh�ng nghĩ đến danh vọng m� th�nh những nh� giải phẫu nổi danh nhất Hoa Kỳ.

Hai anh em �ng kh�ng cần lại Nữu Ước để l�m gi�u, cứ r�n luyện t�i của m�nh trong một th�nh phố nhỏ m� tự nhi�n được thần t�i tới g� cửa để thưởng c�ng.

Trong ph�ng kh�ch, tr�n b�n giấy, c� treo một tấm khung lồng c�u n�y: "Nếu �ng c� một vật m� thế giới đ�i hỏi th� �ng c� thể ở giữa rừng thẳm: lu�n lu�n người ta sẽ ph� rừng x�y đường v�o tới cửa nh� �ng". C�u đ� t�m tắt một luật bất di bất dịch của sự th�nh c�ng.

[anbinh]

Gương 031

Clarence Darrow



C�ch đ�y gần ba phần tư thế kỷ, một c� gi�o bạt tai một em nhỏ v� em đ� kh�ng chịu ngồi y�n trong lớp, cựa quậy, vặn vẹo người ho�i. C� bạt tai em trước mặt những em kh�c, l�m em bị nhục đến nỗi em la kh�c tr�n suốt con đường về nh�. L�c đ� em mới năm tuổi m� đ� thấy rằng c� gi�o đối với em qu� t�n nhẫn v� bất c�ng, em sinh o�n gh�t sự t�n nhẫn v� bất c�ng, sau n�y chiến đấu suốt đời để diệt hai c�i đ�.

T�n em nhỏ đ� l� Clarence Darrow, nh� cố vấn về h�nh luật danh tiếng nhất đương thời ở ch�u Mỹ. T�n �ng thường chiếu rực rỡ bằng chữ lớn tr�n h�ng đầu trang một của mọi tờ nhật b�o trong xứ. �ng l� một chiến sĩ b�nh vực cho những kẻ bị ức hiếp.

C�c �ng gi� b� cả ở Ashtabula, xứ Ohio, hiện nay c�n nhắc lại vụ kiện thứ nhất �ng đ� c�i. Việc rất tầm thường, chỉ l� b�nh vực người l�m chủ một bộ y�n ngựa cũ c� gi� trị một Anh kim. Nhưng đối với Clarence Darrow, đ� l� một vấn đề nguy�n tắc phải theo đ�ng. Con rắn độc bất c�ng đ� ng�c đầu l�n th� �ng phải tấn c�ng n�, như tấn c�ng con hổ ở Ấn Độ vậy. Th�n chủ �ng chỉ trả �ng c� một Anh kim, �ng bỏ th�m tiền t�i ra để b�nh vực người đ� tại bảy t�a �n trong bảy năm trời v� thắng kiện.

Darrow n�i rằng kh�ng bao giờ �ng ham tiền bạc hay danh vọng. �ng tự cho m�nh l� một thằng tướng đại l�n. Mới ra đời, �ng dạy học. Một h�m một việc xảy ra, thay đổi hẳn đời �ng. Trong ch�u th�nh c� một người thợ r�n l�c n�o rảnh việc đ�ng m�ng ngựa th� học luật. Clarence Darrow nghe người đ� biện hộ trong một vụ tranh chấp tại một tiệm thợ thiếc, bị lời lẽ hoạt b�t v� h�ng hồn của người nh� qu� đ� l�m cho m� mẩn. �ng cũng muốn tranh biện được như họ n�n �ng hỏi mượn những s�ch luật của người thợ r�n v� bắt đầu học luật. Mỗi s�ng thứ hai �ng thường mang s�ch luật lại trường để học trong khi học tr� �ng học địa l� v� to�n.

�ng nhận rằng nếu kh�ng c� một chuyện k�ch th�ch �ng hoạt động th� suốt đời �ng chỉ l� một nh� cố vấn ph�p luật ở l�ng.

Hai vợ chồng �ng t�nh mua một căn nh� nhỏ ở Ahstabula, xứ Ohio của một nha y. Gi� tiền l� bảy trăm Anh kim. �ng r�t hết số tiền gởi ng�n h�ng ra, được một trăm Anh kim, trả cho chủ nh�, c�n bao nhi�u xin g�p lần l�m nhiều năm. Việc thu xếp đ� gần xong th� vợ người nha y đ� kh�ng chịu k� văn tự.

Mụ tỏ vẻ khinh bỉ, bỉu m�i n�i:

-N�y ch�, t�i tin rằng suốt đời, ch� cũng kh�ng kiếm ra được bảy trăm Anh kim đ�u.

Darrow nổi d�a, nhất định kh�ng chịu ở một tỉnh c� hạng người như vậy nữa. V� �ng phủi ch�n cho hết đất bụi ở Ashatabula, m� lại Chicago.

Năm đầu ở Chicago �ng kiếm được c� s�u chục Anh kim, kh�ng đủ trả tiền mướn ph�ng. Nhưng năm sau �ng kiếm được gấp mười số đ�, s�u trăm Anh kim nhờ l�m luật sư đặc biệt cho ch�u th�nh.

�ng n�i: Khi đời t�i bắt đầu thay đổi th� t�i thấy mọi sự may mắn tới dễ d�ng v� nhanh ch�ng qu�. Kh�ng bao l�u �ng l�m ph� Chưởng l� cho c�ng ty xe lửa Chicago and North Western, v� tiền v� như nước. L�c đ� một vụ đ�nh c�ng b�ng nổ. O�n th�! Rối loạn! Đổ m�u.

Cảm t�nh của Darrow về ph�a người đ�nh c�ng. Khi Eugene Debs người cầm đầu c�ng ty xe lửa bị đem ra xử, Darrow bỏ việc một c�i một, v� đ�ng lẻ b�nh vực c�ng ty th� �ng b�nh vực thợ thuyền. Đ� l� vụ c�i s�i nổi nhất của Darrow m� mỗi vụ c�i của �ng đều l� trụ đ� ghi con đường trong lịch sử t�a �n. Chẳng hạn vụ Leopold v� Loed tự th� đ� giết em b� Bobby Franks. Dư luận bất b�nh v� c�ng, gh� tởm v� sự t�n nhẫn của kẻ s�t nh�n đến nỗi khi Clarence Darrow đứng b�nh vực hai t�n đ�, �ng bị c�ng ch�ng chửi rủa, h�nh hạ gọi l� thằng giết người. M� tại sao �ng lại l�m như vậy? �ng n�i "D� quần ch�ng o�n gh�t t�i, t�i cũng l�m. T�i kh�ng muốn cho một th�n chủ n�o của t�i bị tội xử tử h�nh, v� nếu họ bị xử tử h�nh th� t�i c� cảm tưởng rằng t�i cũng gần như chết vậy. Kh�ng bao giờ t�i c� thể đọc được một tin tử h�nh. T�i lu�n lu�n đi khỏi ch�u th�nh trước ng�y xử tử. T�i kịch liệt chống lại sự tử h�nh".

�ng n�i rằng x� hội sinh ra tội nh�n v� bất kỳ người n�o cũng c� thể mắc tội n�y hay tội kh�c.

Ch�nh �ng đ� từng tr�i, biết cảnh bị t�a xử m�nh rồi. C� lần �ng bị buộc tội l� hối lộ quan t�a, v� �ng phải đem hết t�i h�ng biện ra tự b�nh vực. Nhưng lần đ� �ng thấy được một tấm l�ng biết ơn cảm động nhất trong đời �ng. Một th�n chủ cũ của �ng gặp �ng, n�i:" Khi t�i mắc nạn, �ng cứu cho t�i khỏi bị thắt cổ, m� nay �ng mắc nạn, t�i kh�ng gi�p lại �ng được g�. L�m sao giết được đứa đ� l�m chứng gian để vu oan cho �ng?"

Mấy năm trước, �ng đ� xuất bản một cuốn kể đời �ng, v� t�i c�n nhớ đ� thức rất khuya để đọc chương trong đ� �ng vạch nh�n sinh quan của �ng. �ng viết:

"T�i kh�ng biết chắc t�i đ� l�m được nhiều hay �t. T�i đ� lầm lỗi tr�n con đường của t�i, v� t�i đ� cướp được của định mạng bủn xỉn c�ng nhiều nỗi vui c�ng tốt. C�ng việc ng�y n�o đủ cho ng�y ấy, miễn l� ta kh�ng qu�n hướng đi v� c�i đ�ch tr�n đường đời. T�i kh�ng thấy được rằng t�i đ� gi�. T�i mới bắt đầu đi tr�n đường đời đ�y m�, với tất cả thế giới v� thời gian v� bi�n ở trước mặt; m� b�y giờ cuộc h�nh tr�nh đ� gần xong v� ng�y đ� gần t�n.

Nhưng qu�ng đường t�i đ� giẫm ch�n l�n ngắn biết bao so với qu�ng đường v� c�ng t�i chưa bước tới".

[anbinh]

Gương 032

Eddie Rickenbacker


Đ�y l� truyện một người cơ hồ kh�ng c� g� l�m cho chết được, một người đ� th�ch tai biến, đ� đ�a cợt với thần chết trong một phần tư thế kỷ. �ng đ� chạy v� v� tr�n đường đua, với một tốc lực l�m rợn t�c r�y, trong hơn hai trăm cuộc đua xe hơi; v� trong những ng�y đổ m�u năm 1918, �ng bắn rớt hai mươi s�u m�y bay Đức, bắn rớt ở tr�n kh�ng trung, trong khi đạn v�o v�o nổ ở b�n tai �ng; vậy m� kh�ng bao giờ �ng bị một vết trầy da n�o gọi l� c�.

�ng t�n l� Eddie Rickenbacker, đ� chỉ huy phi đội danh tiếng Hat-in-the-Ring, l� phi c�ng lỗi lạc nhất của Mỹ trong đại chiến thứ nhất.

Sau chiến tranh, �ng l� người d�u dắt cho Ross Smith, phi c�ng nổi danh của �c, người thứ nhất đ� bay tr�n Đất Th�nh (tức J�rusalem) v� người thứ nhất đ� bay được một nửa v�ng tr�i đất. T�i thấy Ross Smith v� Eddie Rickenbacker c� nhiều chỗ giống nhau, đều cực kỳ b�nh tĩnh v� nhũn nhặn, ăn n�i ngọt ng�o, kh�c hẳn hạng người quen ria s�ng giết giặc ở tr�n kh�ng.

Cho tới hồi mười hai tuổi, Eddie Rickenbacker l� một thanh ni�n rừng r�, kh�ng c� kỷ luật, t�nh t�nh n�ng nảy, cầm đầu một bọn du c�n lối x�m, đập b�ng đ�n ngo�i đường v� ph� ph�ch đủ thứ. Rồi một việc buồn xảy ra.

Th�n phụ �ng mất v� chỉ trong nửa th�ng �ng thay đổi hẳn.

Ng�y đưa đ�m th�n phụ, �ng nhận thấy m�nh th�nh chủ trong gia đ�nh. �ng b�n bỏ học, xin một việc trong một xưởng l�m k�nh, được hai cắc rưỡi một giờ, v� mỗi ng�y �ng l�m mười hai giờ. �ng đi bộ mười hai c�y số tới xưởng mỗi buổi s�ng, v� mười hai c�y số về mỗi đ�m để đỡ tốn năm xu xe điện. �ng nhất định tiến tới. Kh�ng c� g� l�m �ng ngừng được. C�ng việc trong xưởng kh�ng c� g� thay đổi, buồn ch�n đến chết được. �ng gh�t n� lắm. �ng muốn th�nh một nghệ sĩ, muốn s�ng t�c, x�y những mộng m�u sắc rực rỡ. �ng học vẽ trong một lớp ban đ�m v� xin được việc đục h�nh c�c th�nh tr�n đ� hoa cho một nh� b�n mộ ch�. Ch�nh �ng đ� đục mộ ch� tr�n mộ th�n phụ �ng. Nhưng người ta bảo �ng c�ng việc đục mộ ch� đ� rất nguy hiểm, v� phải h�t những bụi đ� v�o phổi. �ng n�i:"T�i kh�ng muốn chết yểu, n�n t�m một việc kh�c �t nguy hiểm hơn".

Năm �ng mười bốn tuổi, một buổi s�ng, �ng đứng tr�n vỉa h� nh�n chiếc hơi đầu ti�n �ng thấy trong đời �ng, một c�i xe kỳ cục, nổ bịch bịch, điếc cả tai, rầm cả đường phố Columbus ở Ohio. Nhưng chiếc xe đ� đối với �ng l� chiếc xe tiền định. N� thay đổi ho�n to�n đời �ng.

C�ch đ� �t l�u, �ng xin được việc trong một h�ng sửa xe, v� tập l�i xe ra, l�i xe v� trong một căn nh� bằng c�y hồi trước d�ng l�m chuồng ngựa. �ng dựng một xưởng ở s�n ph�a sau, chế tạo lấy đồ d�ng v� dự bị đ�ng lấy một chiếc xe hơi. Ngay l�c đ�, một xưởng đ�ng xe hơi bắt đầu mở ở Columbus, v� chủ nhật n�o �ng cũng tới đ� xin việc, nhưng chủ nhật n�o người ta cũng đuổi �ng đi. Sau khi bị đuổi tới lần thứ mười t�m, �ng trở lại nữa v� n�i với người chủ l�c đ� rất ngạc nhi�n:"Thưa �ng, d� muốn hay kh�ng �ng cũng đ� c� một người thợ mới rồi đấy. S�ng mai t�i lại đ�y l�m. �ng thấy kh�ng, s�n �ng dơ đ�y n�y. T�i sẽ ch�i n�. T�i sẽ chạy những việc vặt cho �ng v� m�i đồ d�ng cho �ng".

C�n tiền c�ng? �ng kh�ng hề thốt một lời g� về tiền c�ng hết. �ng chỉ cần c� cơ hội để khởi sự v� �ng đ� được cơ hội đ�. Rồi �ng xin học một lớp h�m thụ về cơ giới, �ng tự dự bị sẵn s�ng để thời cơ tới l� �ng tiến.

Từ hồi đ� trở đi, �ng tiến mau: thợ rồi l�n cai, l�n đốc c�ng, rồi đứng b�n xe, rồi l�m gi�m đốc một ng�nh.

Rồi �ng đ�m ra th�m l�i xe nhanh, khao kh�t mạo hiểm. L�ng �ng chỉ ước mơ tiếng vỗ tay v� sự k�ch th�ch trong một cuộc đua xe. �ng biết rằng muốn vậy th� �ng phải thay đổi con người của �ng đi. V� �ng quả quyết diệt t�nh n�ng nảy của �ng. �ng tập tự chủ. �ng tập mỉm cười cho tới khi �ng nổi danh về mỉm cười.

Nghề đua xe hơi cần c� những g�n cốt gang th�p. �ng biết vậy. Cho n�n �ng bỏ h�t thuốc, bỏ uống rượu, v� mỗi tối cứ đ�ng mười hai giờ l� đi ngủ. Như vậy, hồi hai mươi lăm tuổi Eddie Reckenbacker th�nh một trong những nh� chạy đua xe hơi nổi tiếng nhất.

V� đ�y mới l� chuyện nực cười! Trong ba chục năm nay, �ng l�i xe hơi h�ng trăm ng�n c�y số, m� kh�ng hề c� một giấy ph�p l�i xe, ngay b�y giờ cũng kh�ng c�.

�ng kh�ng tin b�a. Bạn th�n �ng thường tặng �ng c�c thứ b�a may, như ch�n thỏ, m�ng ngựa nhỏ x�u...Nhưng một h�m, ngồi xe lửa, �ng liệng hết những b�a đ� qua cửa sổ xuống c�nh đồng Kansas.

Khi ch�u Mỹ dự cuộc đại chiến thứ nhất, khắp giới l�i xe hơi ngưỡng mộ �ng: �ng vượt đại dương, qua Ph�p l�i xe hơi cho đại tướng Pershing. Nhưng l�i xe cho đại tướng, đối với �ng, l� c�ng việc buồn qu�. �ng muốn hoạt động kia, v� �ng được hoạt động. Người ta cho �ng l�i phi cơ v� đưa �ng một c�y s�ng; trong mười t�m th�ng �ng đ� viết t�n �ng l�n h�ng đầu bảng phương danh những vị anh h�ng trong đại chiến, v� ngực �ng đầy huy chương của ba ch�nh phủ.

Trong một cuốn s�ch b�n rất chạy, d�y ba trăm bảy chục trang, �ng kể những trận anh h�ng của �ng. Cuốn đ� nhan đề l� Fighting the Flying Circus l� một trong những chương r�ng rợn nhất của lịch sử kh�ng qu�n.

[anbinh]

Gương 033

Oliver Wendell Holmes


T�i xin kể bạn nghe chuyện một người đ� ảnh hưởng lớn đến tư tưởng của người Mỹ nhất l� về luật ph�p. �ng l� một thi�n t�i của Hoa Kỳ.

Người đ� l� vị thẩm ph�n Olive Wendell Holmes. �ng thọ ch�n mươi bốn tuổi v� biết hầu hết những nh�n vật quan trọng ở Hoa Kỳ trong một thế kỷ nay.

Khi �ng c�n nhỏ, th�n phụ �ng thường bảo c�c con rằng trong bữa cơm ai n�i được c�u n�o h�m hỉnh nhất sẽ được thưởng th�m mứt. �ng Wendell rất th�ch mứt n�n tập ăn n�i từ hồi đ� (...)

Khi �ng bắt đầu học luật năm 1857, cụ kh�ng bằng l�ng v� thời đ� người ta c�n khinh m�n luật. Cụ năn nỉ �ng:

- Con nghe ba, đừng theo nghề đ�, n� kh�ng đưa tới đ�u cả.

Nhưng �ng tin chắc rằng học luật c� thể th�nh một người c� danh vọng. V� �ng nghiến ngấu s�ch luật như nghiến ngấu tiểu thuyết, trang n�o cũng thấy say m�.

Năm 1861 �ng sắp thi ở trường Harvard th� nội chiến b�ng nổ. �ng liệng cả s�ch v�o tủ, đăng l�nh. �ng chiến đấu anh dũng, bị thương ba lần. Một vi�n đạn xuy�n qua gần đụng tim �ng, đến nỗi một qu�n y thấy người ta khi�ng �ng trong một chiếc c�ng, la l�n.

- Đừng ph� c�ng với người đ� nữa. Hắn chết rồi!

Chết rồi ư? Sự thực th� �ng c�n đương tuổi lớn. �ng c�n lớn th�m bốn, năm ph�n nữa mới đủ một thước ch�n v� c�n sống để m� gi�p cho nước được một việc quan trọng nhất l� cứu cho tổng thống Lincoln tho�t nạn năm 1864.

Trong khi đại tướng Grant đương chỉ huy ở Richmod, một đội qu�n phương Nam, do Jubal Early cầm đầu, đ�m một mũi nhọn l�n ph�a Bắc, tới Alexandrie ở Virginie, c�ch Hoa Thịnh Đốn kh�ng đầy bốn chục c�y số.

Qu�n phương Bắc t�nh chặn họ lại ở For Stevens. Abraham Lincoln chưa ra chiến trường lần n�o, cũng tới đ� coi hai b�n giao chiến. �ng đứng tr�n một n�c nh�, gần chỗ tay vịn khi s�ng bắt đầu nổ. H�nh th� vạm vỡ của �ng, m� ai cũng nhận ra được, ở ngay trước họng s�ng địch. Một vị tướng thưa với �ng:

- Thưa ng�i Tổng Thống, ng�i n�n l�i lại ph�a sau th� hơn.

Lincoln kh�ng để � đến lời đ�. C�ch đ� hai thước, ở chỗ tay vịn, một người l� đầu ra, lảo đảo rồi lăn ra chết. Lại gần hơn nữa, một người kh�c cũng ng� gục.

Th�nh l�nh ở sau lưng Lincoln c� tiếng la l�n:

- Đồ đi�n, xuống đi. Kiếm chỗ n�p đi.

Lincoln nhảy một bước, quay lại: đại t� Holmes nh�n �ng, giận dữ, mắt nảy lửa.

Lincoln mỉm cười, n�i:

- Đại t� ăn n�i �n tồn lắm!

Rồi �ng nh�n vai, nhận l� phải, kiếm chỗ n�p.

Tin đ� lan ra, nhiều người khen Wendell l� anh h�ng, nhưng �ng ngắt lời ngay, giọng hơi xẵng:

- Đừng bảo t�i l� anh h�ng, t�i đ� l�m phận sự một người l�nh, chứ c� g� kh�c thường đ�u.

Chiến tranh xong �ng về nh�, tiếp tục học như trước. �ng biết rằng học luật kh�ng kiếm được tiền: hồi đ� c� c�u tục ngữ: "Luật sư năm đầu kiếm đủ tiền khắc bảng đồng ở cửa ph�ng việc l� may".

Olive Wendell Holmes kh�ng được như vậy nữa m� m�i ba mươi tuổi �ng mới c� một ph�ng việc ri�ng cho m�nh. T�i kh�ng n�i ngoa. Năm đ� khi �ng cưới b� Fannie Dixwell, một bạn g�i từ hồi nhỏ, �ng kh�ng c� một xu d�nh t�i. Hai �ng b� phải ở trong một ph�ng ở từng thứ tư, trong nh� th�n phụ �ng, rồi phải ki c�p một năm để c� tiền ra ở ri�ng. Họ mướn được hai ph�ng tồi t�n tr�n một tiệm b�o chế v� chỉ c� mỗi một c�i l� để nấu bếp.

Đ�, một thi�n t�i m� ba chục tuổi c�n long đong như vậy.

Rảnh qu�, v� vắng kh�ch, �ng bổ t�c rồi t�i bản một bộ luật, bộ Ph� b�nh luật Mỹ. C�ng việc đ� vĩ đại, phải nghi�n cứu, ph� b�nh hằng ng�n trường hợp v� kh�ng biết bao bản �n của c�c t�a. L�m việc mấy năm m� vẫn chưa xong, �ng đ� hơi lo ngại, v� �ng nghĩ rằng trong nghề của �ng, trễ lắm l� bốn chục tuổi phải c� danh vọng mới được. M� năm đ� �ng đ� ba mươi ch�n. Một đồng hồ g� mười hai tiếng, �ng hỏi b�:

- M�nh c� tin rằng anh th�nh c�ng kh�ng?

B� đương kh�u, đ�p:

- Chắc chắn l� m�nh th�nh c�ng. Em biết vậy.

�ng th�nh c�ng thật. Bộ s�ch đ� m� ng�y nay ai cũng coi l� một c�ng tr�nh bất hủ về luật Mỹ, được in xong năm ng�y trước khi �ng đ�ng bốn chục tuổi. Hai �ng b� cụng ly với nhau để ăn mừng.

Trường đại học Harvard rất th�ch c�ng tr�nh của �ng, tặng �ng một ghế gi�o sư luật khoa, lương bốn mươi lăm ng�n Mỹ kim một năm. �ng sung sướng v� vinh dự đ�, nhưng c�n hỏi � kiến bạn th�n l� George Shattuck đ�. �ng n�y khuy�n:

- Anh n�n nắm lấy cơ hội đi, nhưng buộc họ một điều kiện l� nếu anh được bổ l�m thẩm ph�n ở t�a Massachusetts th� anh c� quyền hủy giao k�o liền.

�ng cho bạn qu� lo xa, nhưng cũng nghe theo.

Kh�ng đầy ba th�ng sau, �ng Shattuck chạy lại trường Harvard l�i Holmes ra khỏi lớp học, hổn hển bảo:

- C� tin mừng lớn. C� một chỗ trống ở Tối cao ph�p viện Massachusetts. Ch�nh phủ chỉ muốn giao cho anh chỗ đ�, nhưng buộc anh phải nạp hồ sơ trước mười giờ trưa. M� b�y giờ mười một giờ rồi.

Chỉ c�n một giờ nữa, Holmes lượm n�n, rồi hai �ng chạy lại t�a Thống Đốc. Một tuần sau, �ng được bổ nhiệm. �ng đ� qua một chương mới trong đời �ng.

Ở t�a �n Masschusetts �ng nổi tiếng l� "li khai" v� rất �t khi �ng đồng � với bạn cộng sự. Chẳng hạn năm 1896 �ng b�nh vực bọn thợ thuyền đ�nh c�ng, mặc dầu �ng kh�ng ở trong giai cấp họ. Quyết định xong, �ng n�i với một người bạn th�n:

- T�i mới tự cấm t�i thăng chức.

Biết vậy m� �ng vẫn giữ vững lập trường. Tư lợi kh�ng khi n�o ảnh hưởng tới sự t�i ph�n của �ng được. �ng chỉ nghĩ đến sự c�ng b�nh th�i.

Lạ l�ng thay, vụ xử đ� v� nhiều vụ kh�c nữa đ� chẳng l�m hại bước đường c�ng danh của �ng m� c�n đưa �ng l�n những chức vụ vẻ vang nữa. Tổng Thống Theodore Roosevelt l�c đ� muốn tấn c�ng c�c tổng hợp sản xuất v� thương mại ở Hoa Thịnh Đốn, d�ng tất cả uy quyền để diệt những c�ng ty độc quyền, khi nghe người ta n�i về Holmes, la l�n:

- Như vậy mới l� một vị thẩm ph�n. T�i cần d�ng người đ�.

V� giấy tờ l�m rất gấp để bổ Holmes l�n chức thẩm ph�n Tối cao ph�p viện Hoa Kỳ. Đ� l� danh dự lớn nhất trong nghề. Tổng Thống tưởng rằng Holmes sẽ nghị quyết theo � m�nh. �ng lầm. Ngay trong vụ xử lớn đầu ti�n, Holmes đ� chống Roosevelt. Roosevelt giận la:

- Con người g� m� mềm như b�n vậy!

Roosevelt quạu, nhưng c�ng ch�ng lại mừng, Holmes đ� xử theo l�ng m�nh, kh�ng t�y thuộc ai, đứng tr�n hết c�c đảng ph�i.

Trong ba chục năm Holmes cương quyết giữ đường lối đ� v� th�nh một vị thẩm ph�n được quốc gia trọng vọng nhất.

Năm �ng ch�n mươi mốt tuổi, sức �ng bắt đầu suy nhiều, phải c� hai người đỡ �ng bước xuống bệ. Một h�m �ng n�i với vi�n lục sự:

- Ng�y mai t�i kh�ng lại nữa.

V� từ đ� �ng kh�ng trở lại t�a nữa.

Hai năm sau �ng ch�n mươi ba tuổi. Franklin D. Roosevelt mới l�n l�m tổng trưởng, lại thăm �ng v� thấy �ng đương đọc Platon, hỏi: - Thưa cụ, xin cụ cho biết tại sao cụ đọc Platon.

�ng đ�p:

- Để tr� thức được th�m phong ph�.

Bạn thử tưởng tượng: ch�n mươi ba tuổi....

Quả thực tại Hoa Kỳ chưa c� người n�o nh�n c�ch cao như �ng, m� cũng chưa ai l�m cho ph�p luật thay đổi s�u xa như �ng. Những bản �n của �ng sau n�y c�n c� ảnh hưởng l�u tới c�ch sống của người Mỹ.

V� đ�y, th�m một chi tiết nữa m� t�i chắc bạn muốn biết: Khi mất, vị thẩm ph�n danh tiếng đ� để lại tất cả gia t�i khoảng hai trăm rưởi ng�n Mỹ kim, cho ch�nh phủ. Tất cả tủ s�ch của �ng, �ng cũng tặng hết cho quốc d�n.

[anbinh]

Gương 034

Bernard Shaw


Rất �t người nổi danh tới nỗi người kh�c khi nhắc tới, chỉ viết những chữ đầu của t�n, họ, m� ai cũng hiểu. Một trong những danh nh�n v�o bậc đ� l� một người �i Nhĩ Lan; những chữ đầu của t�n họ �ng l� G.B.S. �ng c� lẽ l� nh� văn tiếng tăm lừng lẫy nhất thế giới. Đời cầm b�t lạ l�ng kh� tin được của �ng đ� ch�p trong một cuốn m� t�n họ �ng chỉ ghi l� G.B.S, tức George Bernard Shaw.

Đời �ng đầy những tương phản kịch liệt. Chẳng hạn �ng chỉ được đi học năm năm; gi�o dục thiếu s�t như vậy, m� �ng th�nh một văn h�o bậc nhất thế giới v� được một giải thưởng văn chương lớn nhất thế giới, giải Nobel. Giải thưởng l� bảy ng�n Anh kim nhưng �ng chẳng th�m nhận tiền m� cũng chẳng th�m nhận vinh dự. Sau người ta phải năn nỉ �ng, �ng mới chịu nhận số tiền đ� một c�ch tượng trưng trong nửa gi�y trước khi chuyển n� qua quỹ �i Hữu Văn Học Anh - Thụy Điển.

Th�n phụ �ng sinh trong một gia đ�nh danh gi� ở �i Nhĩ Lan, nhưng th�n mẫu �ng kh�ng được hưởng một gia t�i lớn của một b� c� v� b� cụ n�y kh�ng chịu cho song th�n �ng cưới nhau. Th�nh thử nh� cửa ngh�o t�ng v� Bernard Shaw phải kiếm ăn từ hồi mười lăm tuổi. Năm đầu, �ng l�m thư k�, lương th�ng kh�ng được một Anh kim.

Rồi từ mười s�u đến hai mươi tuổi, do ho�n cảnh, �ng l�nh một việc c� tr�ch nhiệm l� giữ k�t ng�n h�ng, được một Anh kim rưỡi một tuần. Nhưng �ng gh�t c�ng việc ph�ng giấy; v� �ng đ� được sinh trưởng trong một gia đ�nh trọng hội họa, �m nhạc v� văn chương. Năm �ng bảy tuổi, �ng đ� đọc Shakespeare, Bunyan, truyện Ng�n lẻ một đ�m v� Th�nh kinh. Mười hai tuổi, �ng m� Byron. Rồi �ng đọc Dickens, Damas Shelley. Mười t�m tuổi, �ng đ� đọc Tyndall, Stuart Mill, Herbert Spencer. C�c văn h�o đ� đ� l�m cho �c tưởng tượng của �ng ph�t triển sớm, v� �ng đ� c� nhiều mơ mộng; cho n�n trong những năm đen tối, phải l�m mọi cho một nh� địa ốc ng�n h�ng tư, �ng buồn ch�n lắm, chỉ mơ tưởng tới thế giới đẹp đẽ của văn chương nghệ thuật, khoa học v� t�n gi�o.

Khi gần được hai chục tuổi G.B.S, tự nhủ:

"M�nh chỉ c� một đời người để sống, kh�ng lẽ đem phung ph� n� trong buồng giấy một nh� bu�n".

V� vậy năm 1876, �ng bỏ hết đến Lu�n Đ�n, nơi th�n mẫu �ng dạy h�t để sinh nhai, v� bước v�o nghề viết văn để sau n�y nổi danh v� gi�u c�.

Nhưng �ng phải viết ch�n năm rồi mới kiếm được đủ ăn. �ng d�ng hết th� giờ để viết, tự buộc m�nh mỗi ng�y phải viết năm trang, d� viết chẳng ra g� cũng cứ viết. M� đ�ng năm trang th�i, chứ kh�ng hơn. �ng n�i:"Hồi đ� t�i c�n c�i t�nh của một học sinh v� một thư k�, cho n�n viết hết năm trang m� tới giữa một c�u th� t�i cũng bỏ đ�, h�m sau mới viết tiếp".

�ng viết năm truyện d�i - một truyện nhan đề l� Love among the artists - gởi bản thảo cho nh� xuất bản ở Anh v� cả ở Mỹ. Họ đều gởi trả lại bản thảo, nhưng nh� xuất bản lớn nhất ngỏ � muốn được coi t�c phẩm sau của �ng(...)

Hồi đ� �ng t�ng bẩn qu� đến nỗi kh�ng đ�o đ�u ra tiền mua c� gởi bản thảo nữa. Trong ch�n năm đầu, c�y viết của �ng chỉ đem lại cho �ng được c� s�u Anh kim.

C� khi quần �o r�ch, �ng đi lang thang trong th�nh phố Lu�n Đ�n, g�y thủng m� quần �o cũng thủng ở đ�t. Nhưng �ng kh�ng đến nỗi đ�i:Th�n mẫu �ng lu�n lu�n mua chịu được ở một h�ng tạp h�a v� tr�nh cho �ng được thảm cảnh đ�.

Trong ch�n năm viết tiểu thuyết ấy, một lần �ng kiếm được năm Anh kim nhờ một b�i về y khoa m� một luật sư kh�ng hiểu v� nguy�n do g� đ� nhờ �ng viết. Lần kh�c, �ng kiếm được một Anh kim v� đếm phiếu sau một cuộc bầu cử v�o Quốc Hội.

Vậy �ng l�m c�ch n�o m� sống? �ng th� nhận rằng gia đ�nh �ng rất cần sự gi�p đỡ của �ng, mong mỏi sự gi�p đỡ đ� đến gần như tuyệt vọng, nhưng �ng lại kh�ng gi�p nh� được ch�t g� hết, cứ ăn b�m v�o gia đ�nh. Ch�nh �ng n�i:"T�i kh�ng lao m�nh v�o cuộc chiến đấu để sống. T�i tủi nhục bắt th�n mẫu t�i lao m�nh v�o".

Nhưng sau �ng viết những b�i ph� b�nh c�c thứ nghệ thuật v� tự t�c được. Th�nh c�ng đầu ti�n của �ng về tiền bạc, kh�ng nhờ tiểu thuyết m� nhờ kịch. V� �ng viết hai mươi mốt năm mới nổi danh, cưới được một b� vợ gi�u m� kh�ng bị thi�n hạ ch� l� đ�o mỏ.

Thực kh�ng thể ngờ rằng một người như �ng, c� gan đứng trước quần ch�ng chỉ tr�ch những luật về h�n nh�n, những cơ quan t�n gi�o, chế độ d�n chủ v� hầu hết những tục lệ m� lo�i người t�n trọng, lại vốn c� t�nh nh�t nh�t, tự ti mặc cảm. �ng đ� đau khổ v� t�nh nh�t nh�t. Chẳng hạn hồi trẻ, �ng thỉnh thoảng lại thăm bạn b� tr�n bờ s�ng Thames ở Lu�n Đ�n. Đ�y, xin bạn nghe �ng tả, trong những ho�n cảnh như vậy, �ng h�ng động v� cảm x�c ra sao:

"T�i nh�t nh�t tới nỗi c� khi đi đi lại lại tr�n bến t�u tới hai mươi ph�t hoặc hơn nữa rồi mới d�m g� cửa nh� bạn. Sự thực, như c� linh t�nh bảo t�i rằng kh�ng d�m g� cửa một người bạn th� sau n�y kh�ng l�m n�n tr� trống g� ở đời hết, nhờ vậy t�i mới d�m v�o thăm bạn, nếu kh�ng th� t�i đ� bỏ m� chạy một mạch về nh� rồi cho khỏi phải đau khổ v� nh�t nh�t".(...)

Sau c�ng �ng học được c�ch hay nhất, mau nhất v� chắc chắn nhất để thắng t�nh nh�t nh�t v� sợ sệt, l� tập n�i trước c�ng ch�ng. �ng xin v� một hội tranh biện. Mấy lần đầu đứng l�n diễn thuyết, �ng cho th�nh giả cảm tưởng rằng �ng b�nh tĩnh lắm, n�n người ta xin �ng lần sau lại diễn thuyết nữa; nhưng sự thực �ng bị k�ch th�ch dữ lắm, tay run l�n, trong khi k� t�n. Hễ kh�ng ghi ch�p những điều cần n�i th� �ng qu�n hết, kh�ng c�n biết n�i g� nữa; m� nếu ghi ch�p th� qu�nh qu�, đọc kh�ng được. Nhưng kh�ng th�nh giả n�o ngờ nỗi khổ t�m đ� của �ng, cứ vẫn nghe �ng n�i. Quyết t�m thắng t�nh nh�t nh�t của �ng mạnh mẽ qu�, đến nỗi c� cuộc hội họp để tranh biện n�o ở Lu�n Đ�n, �ng cũng đến dự v� lu�n lu�n �ng đứng dậy b�y tỏ � kiến.

V� sau �ng c�n nh�t nh�t nữa kh�ng? Khi �ng đ� t�m được một l� tưởng v� b�nh vực chủ nghĩa x� hội, th� trong mười hai năm, cứ c�ch một đ�m �ng lại diễn thuyết một đ�m ở c�c g�c đường hoặc trong c�c chợ, c�c nh� thờ, tại khắp nước Anh. �ng nổi tiếng l� h�ng biện v� kiếm được nhiều tiền kh�ng phải để ti�u pha ri�ng m� để phụng sự l� tưởng.

Mặc dầu �ng đ� t�m chục tuổi m� �ng c�n tuy�n bố rằng �ng bận c�ng việc qu�, kh�ng c� th� giờ để nghĩ đến sự chết. �ng n�i:T�i th�ch sống v� sống l� vui. Đời sống đối với t�i kh�ng phải l� một "mẩu đ�n cầy". N� l� một thứ đuốc lớn m� t�i được cầm trong một l�c. V� t�i muốn cho đuốc đ� ch�y hết sức rực rỡ trước khi t�i chuyền n� qua tay những thế hệ sau.

[anbinh]

Gương 035

James Buchanan Duke


Doris Duke v� Barbara Hutton l� hai thiếu nữ Mỹ nổi danh khắp thế giới. Nhưng ta thử hỏi: t�n tuổi của họ c� được b�o ch� mọi nước nhắc nhở tới nhiều như vậy kh�ng nếu họ kh�ng được hưởng gia t�i hằng tỉ bạc của �ng, cha?

Do c�i g� m� c� gia t�i kếch x� n� đ� l�m cho Doris Duke th�nh một người kế thừa gi�u nhất thế giới? Thưa bạn, do kh�i ạ, do kh�i thuốc l�. Lịch sử gia t�i đ� bắt đầu từ hồi nội chiến ở Hoa Kỳ. Hồi đ� miền Nam trải qua những ng�y ảm đạm v� bị qu�n đội t�n ph�, đồng ruộng ch�y kh� v� bỏ hoang. Cảnh đi�u linh thực kh�ng tưởng tượng được. D�n ch�ng phải luộc hột c�y lật v� hột b�ng vải để thay c� ph�, v� nấu l� d�u t�y thay tr�. Nền đất nện của c�c nh� tranh d�nh mở heo m� người ta cũng lượm l�n, nấu để ăn v� trong mở c�n ch�t muối. Washington Duke, �ng nội của thiếu nữ gi�u nhất thế giới ng�y nay, hồi đ� chiến đấu ở Richmond, thuộc quyền chỉ huy của đại tướng Lee, sau bị nhốt trong kh�m Libby. Sau khi đại tướng Lee đầu h�ng, �ng về trại ruộng ở Durham, bắc Caroline.

Ch�nh phủ li�n bang phương Nam cho �ng một cặp la đui, gi�, chỉ chờ chết, v� �ng b�n lại phiếu quốc tr�i năm Mỹ kim cho một người l�nh theo phương Bắc, được nửa Mỹ kim.

Đ�, tất cả gia t�i của �ng chỉ c� vậy: năm cắc, một cặp la đui, v�i bộ cương v� hai đứa con mồi c�i mẹ.

Qu�n đội phương Nam cũng nhưng phương Bắc đều t�n ph� xứ sở, trong đồng c� g� ăn được l� những đội l�nh đ�i lượm hết, chỉ để lại v�i gốc thuốc l� xanh. Cho n�n �ng v� hai người con l� "Buck" v� "Ben" đ�nh đi h�i thuốc l� phơi kh� đập sơ sơ thồn v�o bao, chở trong một chiếc xe c� mui vải, thắng cặp la đui v�o xe, rồi đi chinh phục thế giới, v� lạ nhất l� bọn họ chinh phục được đế quốc thuốc l�, một đế quốc sau n�y chế ngự khắp địa cầu.

Ngồi trong chiếc xe mui vải do la k�o đ�, họ tiến về phương Nam, miền m� thuốc l� rất hiếm. Họ đổi thuốc l� lấy mở heo v� b�ng vải. Ban đ�m họ ngừng xe, cắm trại b�n lề đường c�i, chi�n mở heo với khoai lang, ăn xong ngủ ngay giữa trời. Như vậy th�ch hơn l� đi h�i thuốc l�, cho n�n họ quyết định bỏ nghề trồng thuốc l� m� xoay qua nghề b�n thuốc h�t.

Nhưng chẳng bao l�u họ đụng đầu với một sự cạnh tranh t�n nhẫn. Hằng trăm h�ng l�m thuốc rời b�n cho những người h�t ống điếu, m� những h�ng đ� gi�u c�, cơ sở vững v�ng. James Buchaman Duke, người tạo ra gia t�i của họ Duke v� l� �ng th�n của c� Doris Duke, hiểu rằng phải l�m c�i g� mới v� l�m ngay, nếu kh�ng th� nguy, V� �ng nẩy ra một � n� đem cho �ng trăm triệu Mỹ kim. �ng quyết định chế thuốc vấn. B�y giờ ch�ng ta cho � đ� kh�ng c� g� đặc biệt v� mỗi năm d�n Mỹ h�t tới một trăm hai mươi lăm tỉ điếu thuốc; nhưng năm 1881 th� đ� l� một � c�ch mạng. T�i vẫn biết người Nga v� người Thổ đ� h�t thuốc vấn từ mấy đời rồi m� l�nh Anh đ�nh trận Crim�e về c� đem theo thứ thuốc vấn đ� nhưng ở ch�u Mỹ tới năm 1867 vẫn chưa c� thuốc vấn m� ch�u Mỹ l� nơi sản xuất thuốc l� cho khắp thế giới.

Khi Buck Duke khởi sự th� thuốc l� đều vấn tay. Sau �ng chế ra một c�i m�y l�m cho năng suất tăng từ hai ng�n rưỡi điếu l�n tới một triệu điếu mỗi ng�y. Ch�nh �ng kiếm ra c�ch g�i th�nh hộp. Bạn n�o đ� thấy những hộp thuốc Meccas, Zinas, Sweet Caporal hay Turkish Trophies, chắc c�n nhớ kiểu hộp bằng giấy dầy c� ngăn k�o ra đẩy v� được ấy m� ch�nh �ng đ� vẽ ra. Nhờ vậy x� nghiệp của �ng ph�t triển mau, v� khi ch�nh phủ hạ thuế thuốc l� xuống th� �ng hạ gi� b�n xuống một nửa, l�m thị trường ngập những bao thuốc năm xu, v� c�c nh� cạnh tranh với �ng phải nh�o hết.

Rồi �ng đi kiếm những thế giới kh�c để chinh phục. Năm �ng tới Nữu Ước để lập xưởng mới, �ng mới hai mươi bảy tuổi. Lu�n lu�n �ng tự nhủ: "Rockefeller đ� th�nh c�ng được như vậy nhờ dầu lửa, th� tại sao b�n thuốc l� lại kh�ng th�nh c�ng được như �ng ấy".

Nghĩ vậy, lời được bao nhi�u �ng đập hết v�o vốn như Rockefeller. Kiếm được mỗi năm năm chục ng�n Mỹ kim rồi chứ, m� �ng sống trong một ph�ng hẹp, cơm th� ăn tiệm. Nhưng c�i con người mỗi bữa cơm kh�ng d�m ti�u năm cắc ấy lại d�m cho đại diện đi khắp thế giới. �ng l�m tối tăm mặt mũi ở h�ng. S�ng tới sớm, tối về trễ, kiểm so�t lại mọi c�ng việc chế tạo từ khi thuốc c�n l� l� tới khi thuốc cho v�o bao.

Khi chết, �ng c� trăm lẻ một triệu Mỹ kim v� �ng thường đ�nh c� rằng kh�ng c� ai l�m cho nhiều người th�nh triệu ph� bằng �ng. Hồi nhỏ �ng chỉ được đi học c� bốn, năm năm. C� lần �ng n�i đ�a rằng:"Sự học cần cho c�c gi�o sĩ hay c�c luật sư chứ c� �ch lợi g� cho t�i đ�u?Trong nghề kinh doanh, kh�ng cần phải th�ng minh hơn người".

Đ�y, �ng giảng nguy�n do tại sao �ng th�nh c�ng t�i ch�p đ�ng lời �ng:

"T�i th�nh c�ng trong c�ng việc l�m ăn kh�ng phải v� t�i c� khiếu hơn phần đ�ng những người kh�ng th�nh c�ng, m� v� t�i đ� đem hết sức ra hăng h�i l�m. T�i biết nhiều người đ� thất bại m� chắc chắn l� họ th�ng minh hơn t�i, nhưng họ thiếu đức quyết định v� ki�n nhẫn".

Theo t�i, b� quyết lớn của �ng l� c�ch �ng d�ng số lời:�ng đập v�o vốn để l�m ăn.

M� đ� cũng l� b� quyết của John D. Rockefeller v� của tất cả những người đ� x�y dựng được những gia sản khổng lồ. D�ng vốn của người kh�c để khuếch trương c�ng việc của m�nh th� kh�ng thể n�o g�y được một gia t�i vĩ đại. Muốn g�y được một gia t�i như vậy th� phải như Duke v� Rockefeller, l�m chủ x� nghiệp của m�nh m� vốn th� do m�nh bỏ ra rồi mỗi ng�y đập th�m lời v�o. Quy tắc đ� kh�ng phải chỉ �p dụng v�o những người l�m gi�u lớn m� th�i đ�u:người thợ bỏ th� giờ rảnh ra để học th�m th�nh vi�n Đốc c�ng hay vi�n Kỹ sư th� cũng l� h�nh động như Rockefeller v� Duke, chứ kh�c g�: cũng l� g�y vốn cả.

Điều lạ nhất l� Buck Duke tự nghĩ kh�ng cần phải học nhiều m� lại tặng bốn chục triệu Mỹ kim để lập một trường đại học lớn ở Durham, bắc Coroline. C� Doris Duke l� hội vi�n trong ban quản trị trường đ�.

�ng gh�t quảng c�o v� suốt đời chỉ cho người ta phỏng vấn c� mỗi một lần. Lần đ� ph�ng vi�n hỏi �ng:

- Thưa �ng, c�i sự c� một triệu Mỹ kim, tự n� c� phải l� một điều th� kh�ng?

�ng lắc đầu, đ�p:

- Kh�ng. Số tiền đ� c� l�m cho t�i vui th�ch ch�t n�o đ�u.