Thiền Họa trong Hội Họa Trung Quốc [Tài Liệu]

Mặc Vũ

11-08-2010, 03:06 AM

http://i1204.photobucket.com/albums/bb409/macvuvff/61tranhthien-04.jpg

Trong m�n họa truyền thống của Trung Quốc (thường được gọi l� Quốc Họa) ta thường bắt gặp những chủ đề ước lệ quen thuộc được thể hiện với m�u sắc đậm nhạt th�ch mắt, thậm ch� những m�u tươi vui sặc sỡ. C�c chủ đề n�y lặp đi lặp lại đ�y đ� đến mức s�o m�n, đại loại như hoa (đ�o, mai, lan, c�c, sen, thủy ti�n, mẫu đơn, tử đằng, quỳnh), điểu cầm (phụng, ưng, hạc k�t, quạ, chim c�t, vịt trời, g� vịt, ngan ngỗng), mu�ng th� (hổ, ngựa, lừa, tr�u b�, d�, nai), con vật truyền thuyết (long, l�n), t�m c� cua, c�n tr�ng (bướm, chuồn chuồn, dế, bọ ngựa, s�u, kiến), c�y cối (t�ng b�ch, tre tr�c, ng� đồng, dương liễu, phong), phong cảnh (m�y nước s�ng biển, n�i non, th�c ghềnh, khe suối), tr�i c�y, nh�n vật (thật v� truyền thuyết)… Những chủ đề n�y được c�c họa sĩ khai th�c triệt để suốt bao thế kỷ qua. C� người chuy�n vẽ đ�, hoặc mai, hoặc lau, hoặc tr�c… Ch�nh v� thế n�n hội họa Trung quốc l�m v�o biển chết, người họa sĩ cảm thấy l�ng t�ng trong m� lộ: bất kỳ � tưởng n�o cũng l� cũ kỹ m� c�c tiền bối đ� khai th�c hết rồi. Loại tranh n�y chẳng c�n g� t�n kỳ nữa, rốt cuộc chỉ l� những m�u sắc trang tr� trong ph�ng thất m� th�i.

Kể từ vị tổ thiền 28 Ấn Độ l� Bồ Đề Đạt Ma (?-528) sang Đ�ng Độ th�nh sơ tổ thiền Trung Quốc (năm 520, đời vua Lương V� Đế), thiền đ� mọc rễ v� lớn mạnh với th�ng điệp th� thắng: �Bất lập văn tự, gi�o ngoại biệt truyền, trực chỉ nh�n t�m, kiến t�nh th�nh Phật.� Cho đến đời Nam Tống (thế kỷ XII) thiền du nhập v�o Nhật Bản. Thiền đ� ảnh hưởng t�m hồn hai d�n tộc Trung-Nhật suốt bao thế kỷ trong sinh hoạt hằng ng�y cũng như trong học thuật.

Thế l� thiền đ� thổi v�o nền hội họa truyền thống một luồng sinh kh� mới, cứu lấy m�n họa n�y tho�t khỏi biển chết. C�ch thể nghiệm thiền �minh t�m kiến t�nh� l� nguồn cảm hứng bất tận cho người nghệ sĩ. Hội họa l� một ng�n ngữ phi ng�n ngữ, m� ng�n ngữ hội họa h� kh�ng thể trực chỉ nh�n t�m sao? R� r�ng c� thể xem hội họa l� phương tiện thể nghiệm thiền để c� thể kiến t�nh. Nhưng t�n chỉ của thiền l� phi phương tiện (bất lập văn tự, gi�o ngoại biệt truyền) cho n�n phải thể hiện thế n�o sao cho hội họa trở th�nh một thứ phương tiện để c� thể tải được tư tưởng ảo diệu th�m mật của Phật gi�o? Những đặc điểm nổi bật của thiền họa l� sự đơn giản tối đa tưởng chừng phi nghệ thuật, sự hướng nội, sự trống trải đầy gợi �, sự vi�n m�n trong bất to�n (như lời L�o Tử: �Đại th�nh nhược khuyết�), v� được thể hiện theo phong c�c đặc biệt: tiết giảm n�t b�t v� chừa nhiều khoảng trống tr�n giấy (gọi l� b�t ph�p một g�c: one-corner style).

http://i1204.photobucket.com/albums/bb409/macvuvff/61tranhthien-03.jpg

Trong m�n họa Trung Quốc c� hai loại b�t ph�p tr�i ngược nhau: �c�ng b�t� v� �� b�t�, c� thể độc dụng hay ki�m dụng trong tranh. �C�ng b�t� l� lối vẽ tỉ mỉ c�ng phu trau chuốt từng chi tiết nhỏ. �� b�t� l� b�t ph�p tả � chấp nhận m�u sắc, nhưng trong thiền họa b�t ph�p n�y ly khai m�u sắc, chỉ c� mực đen giấy trắng m� th�i. Người Nhật gọi l� sumiye (mặc hội: vẽ bằng mực đen), Trung Quốc gọi l� mặc họa.

�Mặc� tức l� mực đen, l�m bằng bồ h�ng v� keo. B�t l�m bằng l�ng c�c th� như d�, thỏ, chồn, s�i v� ngậm được nhiều mực. Giấy vẽ l� loại giấy cực mỏng, đặc biệt l� giấy Tuy�n m� ta quen gọi l� �xuyến chỉ�. Từ đời Tống trở về trước, tranh Trung Quốc chủ yếu d�ng lụa. Từ đời Tống về sau, do kỹ thuật l�m giấy tinh xảo hơn, bắt đầu xuất hiện giấy Tuy�n. N�i chung, vẽ sơn thủy v� tả � chủ yếu d�ng giấy; vẽ nh�n vật, điểu, hoa chủ yếu d�ng lụa để dễ đạt sự tinh vi tỉ mỉ. Nhưng d� lụa hay giấy, cả hai đều l� chất liệu l� tưởng v� h�t mực dễ d�ng. Điểm n�y kh�c hẳn lối họa sơn dầu T�y phương.

Một chất liệu mong manh dễ r�ch như giấy được chọn l�m c�ng cụ thể hiện cảm hứng nghệ thuật bởi những cảm hứng n�y phải được tải đi thật nhanh, nếu ngọn b�t dừng lại l�u, giấy sẽ bở r�ch v� qu� ẩm ướt. Đường n�t phải vẽ nhanh, tiết giảm tối đa v� chỉ thể hiện những g� thật cần thiết m� th�i. Một n�t b�t ph�ng ra phải l� duy nhất, d� n� thế n�o ta cũng kh�ng được dậm v�, t� điểm hay sửa chữa. N� phải tự do, kh�ng g� �p, kh�ng tẩy x�a hay đồ lại. Người nghệ sĩ cứ để m�nh tr�i đi theo d�ng cảm x�c một c�ch tự nhi�n tự ph�t tuyệt đối. C�nh tay, b�n tay, ngọn b�t ch�nh l� một tổng thể v� dường như c� b�n tay v� h�nh n�o đ� dẫn dắt đi. Thiền họa dường như thực hiện bởi khả năng phi kiểm so�t của người nghệ sĩ, một sự phi kiểm so�t đầy khổ luyện. Nếu giữa b�t v� giấy c� xen v�o sự suy tư l� luận n�o đ�, điều n�y sẽ ph� hỏng t�c phẩm. Ta sẽ lầm nếu cho rằng bức tranh chỉ l� những n�t nguệch ngoạc cẩu thả v� lối. Đường n�t của thiền họa l� c�i g� bất to�n, n� bất chấp luật phối cảnh (perspective) v� luật vẽ b�ng (chiaroscuro) vốn l� định luật cơ bản của lối họa T�y phương để dựng h�nh ba chiều. Điều cốt yếu l� c�i thần của sự vật phải thể hiện được tr�n giấy, do đ� n�t b�t phải sống động như l� nhịp đập của một sinh thể.

Tiếp theo.

http://khanhhoathuynga.wordpress.com/2009/04/18/thi%E1%BB%81n-h%E1%BB%8Da-trong-h%E1%BB%99i-h%E1%BB%8Da-trung-qu%E1%BB%91c/

Mặc Vũ

11-10-2010, 05:39 PM

Thiền Họa trong Hội Họa Trung Quốc

Tiếp theo.

http://i55.tinypic.com/339rhc8.jpg

Lối họa của tranh thiền kh�c hẳn lối họa sơn dầu T�y phương. Lối họa sơn dầu đ�i hỏi một bố cục nghi�m chỉnh c� qui tắc v� hệ thống. Vải bố, sơn dầu l� những chất liệu mạnh mẽ cho ph�p họa sĩ tẩy x�a, dặm v�, cạo sửa dễ d�ng. Lối họa T�y phương v� như tấm vải triết l� ho�n bị m� c�c sợi chỉ logic của n� đan kết chặt chẽ với nhau. N� v� như một gi�o đường t�n nghi�m m� tường, cột, nền to�n bằng đ� tảng rắn chắc. Ngược lại, thiền họa sao m� ngh�o n�n, h�nh thức sao m� sơ s�i th� thiển, đường n�t sao m� giản ước, chất liệu sao m� mong manh đến vậy. Thế nhưng, người Đ�ng phương ch�ng ta lại nh�n thấy trong đ� một nhịp sống kỳ diệu ẩn t�ng sau từng n�t, từng chấm, từng mảng đậm nhạt. Đen v� trắng tượng trưng cho cặp m�u thuẫn đối đ�i gay gắt trong c�i nhị nguy�n n�y. C�i m� tư tưởng ch�ng ta chấp trước v�o n�: đen/trắng, đ�ng/sai, thiện/�c, cao/thấp, ngắn/d�i, sướng/khổ, đẹp/xấu, c�/kh�ng, v.v…

Thiền l� bất nhị ph�p m�n (non-dualism) đột ph� c�i thế nhị nguy�n đối lập để giải tho�t nh�n sinh. Tư tưởng nhất nguy�n (monism) ph� chấp ấy ch�nh l� căn bản đạo ph�p thiền. Những sắc độ đậm nhạt tượng trưng cho từng mức độ h�a giải, v� tất cả những đen trắng đậm nhạt ấy trong từng n�t b�t đ� thể hiện một sự vật n�o đ� tưởng chừng v� nghĩa như gốc c�y, cục đ�, c�nh hoa, con chim tr�n c�nh, ngọn lau trĩu tuyết… nhưng lại chuyển tải được sự sống m� kh�ng cần giảng giải. Một đo� huệ nở c� đơn hay một c�nh sen lay trong gi� l� h�nh ảnh sống động của một t�m hồn thuần ph�c nguy�n sơ trong cơn gi�ng tố cuộc đời. Một l� thuyền c�u b� nhỏ tr�n mặt nước m�nh m�ng cho ta ấn tượng s�u sắc h�nh ảnh biển cả bao la v� sự hiện hữu một t�m hồn s�u k�n h�a nhập với cuộc sống vĩnh hằng v� ngại giữa nhịp s�ng đời d�u biển. Tất cả những kỳ diệu s�u k�n n�y lại tựu th�nh trong sự dung dị v� phi nỗ lực.

Thiền họa kh�ng phải l� chụp h�nh, m� phỏng hay sao ch�p một thực thể. Một n�t chấm hay một đường cong kh�ng tượng trưng cho con chim hay ngọn n�i, m� n�t chấm đ� ch�nh l� con chim, đường cong đ� ch�nh l� ngọn n�i, bởi v� thiền họa phải l� s�ng tạo. Một sự vật trong tranh thiền phải giống thực m� kh�ng giống thực, phải vi�n m�n m� dường như khiếm khuyết. Người nghệ sĩ bu�ng xả mọi nỗ lực chụp h�nh nguy�n dạng sự vật, m� s�ng tạo một sinh thể ngo�i sự tưởng tượng của ch�ng ta. Th�i độ của nghệ sĩ thiền họa đối với nghệ thuật cũng l� th�i độ của thiền đối với cuộc sống. Đ� l� l� do tại sao hầu hết c�c t�c giả của tranh thiền đều l� thiền sư hay thiền sinh.

N�t b�t của họa sĩ phải dứt kho�t như tia chớp, kh�ng t� sửa. Bởi v� một sự vật chỉ đẹp khi n� kh�ng bị r�ng buộc hay c�u th�c. C�i đẹp đ� nằm trong sự bu�ng xả. Cơ nhục được vận dụng vẽ một đường hay một chấm nhưng đằng sau đ� l� sự v� t�m. Với sự v� t�m v� niệm của nghệ sĩ thiền, t�c phẩm nghệ thuật được h�nh th�nh. Thiền họa chụp bắt c�i thần của sự vật đương l�c n� vận h�nh. Điều n�y c� vẻ kh� bởi v� vạn vật lu�n vận động kh�ng bao giờ tĩnh tại. Nhưng người nghệ sĩ thiền họa c� thể l�m được điều n�y nếu biết nắm bắt sự sống từ trong t�m nội hơn l� t�m ngoại. Khi t�c phẩm h�nh th�nh, những n�t b�t ph�ng ph�t trực tiếp từ nội t�m kh�ng bị tạp niệm ngăn trở đ� ch�nh l� một sinh thể.

http://i51.tinypic.com/14j6ck3.jpg

Cho n�n, thiền họa khước từ m�u sắc, bởi v� m�u sắc gợi n�n một thực thể trong thi�n nhi�n m� thiền họa th� kh�ng chấp nhận một sự t�i hiện n�o d� ho�n to�n hay bất to�n. Nếu chủ trương hội họa l� sao ch�p m� phỏng t�i hiện giống hệt một sự vật th� kh�ng gian hai chiều của trang giấy sẽ kh�ng thể hiện được trung thực điều g�, v� m�u sắc kh� m� đạt được nguy�n dạng sự vật đ�. V� nếu người họa sĩ lại cố vẽ cho thật giống thực thể đ� th� cũng chỉ l� sự m� phỏng t�i hiện rất tội nghiệp m� th�i.

Mặt kh�c, thiền họa kh�ng cho ph�p sự tr� ho�n. Sự di�n tr� của ngọn b�t sẽ ph� hỏng tờ giấy vốn dĩ mong manh yếu ớt. Tr� ho�n c� nghĩa l� thay đổi, l� vỡ mộng, l� toan t�nh, l� l� sự, l� c�u th�c m� đ� kh�ng phải l� tinh thần của thiền họa. Lu�n lu�n c� một n�t n�o đ� xuất hiện bất ngờ đột ngột trong thiền họa. Nơi m� ta tưởng sẽ c� một đường hay một chấm th� lại chẳng c� g� cả. Nhưng sự thiếu vắng đ� kh�ng hề g�y thất vọng m� n� gợi � cho ta mạnh mẽ hơn nữa. Cho n�n �b�t ph�p một g�c� khiến cho tranh c� nhiều khoảng trống, tho�ng v� đầy gợi �. Một trang giấy nhỏ c� thể h�m ẩn cả vũ trụ. Một n�t ngang ngụ � cho sự m�nh m�ng của kh�ng gian, một v�ng tr�n gợi � sự vĩnh hằng của thời gian, ch�ng c�n gợi n�n sự v� bi�n v� sự sống nữa.

Điều cần lưu t�m l� tranh t�n gi�o kh�ng phải l� tranh thiền. Cho n�n tranh họa ch�n dung chư Phật thậm ch� ch�n dung c�c tổ thiền hay thiền sư kh�ng n�n miễn cưỡng xếp v�o loại thiền họa. Một số tranh tuy thực hiện với lối c�ng b�t nhưng gi�u hương vị thiền th� cũng c� thể gọi l� thiền họa được.

Bước v�o c�i tranh thiền l� bước v�o thế giới u mặc đầy gợi �. Người nghệ sĩ thiền họa – nguy�n l� thiền sư hoặc thiền sinh – chẳng những muốn k� th�c v�o tranh t�m nguyện theo dấu bước của chư tổ bằng c�ch minh họa ch�n dung, h�nh trạng c�c ng�i, m� c�n muốn gởi cho tha nh�n một th�ng điệp ẩn t�ng qua những h�nh ảnh đơn sơ đời thường tưởng chừng v� nghĩa với n�t b�t ti�u s�i ng� hầu tha nh�n c� thể giải tho�t t�m linh. Trong chừng mực n�o đ� thiền họa c� thể xem l� một phương tiện chứng ngộ. Chức năng của thiền họa gắn với chức năng của c�ng �n thiền.

Kể từ Thiền du nhập lưỡng thổ Trung-Nhật, nền hội họa mỗi nước đ� khởi sắc v� mang một hương vị th�m trầm. Hương vị thiền gi�p thiền họa trở th�nh một mảng tranh độc đ�o t�n kỳ v� biệt lập trong kho t�ng hội họa Đ�ng phương. Người thưởng ngoạn tranh thiền trong ph�t gi�y tĩnh lặng trầm ng�m b�n t�ch tr� ng�t hương, d� đ� mu�n lần h�n thưởng một bức tranh n�o đ�, nhưng rồi sẽ c� một lần chợt thấy m�nh chới với. Bức tranh mới qu�, lạ qu�, cơ hồ mới thấy lần đầu. Một ch�n l� vi diệu vừa được kh�m ph�. Đ� l� khoảnh khắc của sự bừng tỉnh, như căn ph�ng k�n tối tăm đ� l�u nay được mở toang mọi cửa nẻo đ�n �nh quang huy của một ng�y mới, như ngọn đ�n vừa thắp l�n sau biết bao th�ng năm bỏ qu�n lăn l�c trong b�ng tối �m thầm. ●./.

http://khanhhoathuynga.wordpress.com/2009/04/18/thi%E1%BB%81n-h%E1%BB%8Da-trong-h%E1%BB%99i-h%E1%BB%8Da-trung-qu%E1%BB%91c/