Tìm Hiểu Về Khái Niệm Nhà Nước Pháp Quyền Tại Pháp

[Nhan]

T�m Hiểu Về Kh�i Niệm Nh� Nước Ph�p Quyền Tại Ph�p ĐỖ KIM TH�M . Việt B�o Thứ Tư, 10/27/2010, 12:00:00 AM



Nước Ph�p l� một quốc gia d�n chủ, văn minh, tiến bộ, t�n trọng nh�n quyền v� c� tinh thần thượng t�n luật ph�p. Từ nhận định n�y ch�ng ta dễ suy đo�n rằng kh�i niệm về nh� nước ph�p quyền chắc hẳn đ� c� một truyền thống trong văn ho� cũng như d�n tr� của nước Ph�p. Đ�y l� một cảm nhận sai lầm. Thực tế cho thấy l� nước Ph�p kh�ng hề c� thuật ngữ �tat de droit trong học giới m� chỉ l� một sự phi�n dịch từ Rechtsstaat của Đức. Ngo�i ra, kh�c với c�c quốc gia d�n chủ phương T�y, ch�nh thể lập hiến (constitutionalism) kh�ng l�m nền tảng cho mọi sinh hoạt ch�nh trị tại Ph�p trong cả một thời gian d�i.
Thế th� người Ph�p hiểu g�, nghĩ g� v� l�m g� đối với kh�i niệm n�y, đặc biệt hơn kinh nghiệm của Ph�p c� gi�p cho Việt Nam trong việc định h�nh cho kh�i niệm n�y kh�ng, đ� l� chủ đề của b�i viết n�y.
1. Những đặc điểm ch�nh
C� nhiều c�ch giải th�ch kh�c nhau về trường hợp của Ph�p, một số học giả chỉ n�u l�n những đặc điểm ch�nh m� kh�ng đi s�u v�o c�c học thuyết. Họ cho rằng vấn đề thuật ngữ kh�ng quan trọng m� ch�nh ưu thế của quốc hội v� sự bất ổn ch�nh trị đ� dần dần đưa tới việc lập To� Bảo hiến để n�ng cao tầm quan trọng của việc �p dụng những nguy�n tắc hiến định. Từ đ� m� kh�i niệm nh� nước ph�p quyền mới th�nh h�nh.
Thuật ngữ
Lịch sử triết học ph�p quyền của Ph�p cho thấy Ph�p kh�ng hề c� kh�i niệm về �tat de droit. Gi�o sư L�on Dugit l� người đầu ti�n đ� du nhập � niệm Rechtsstaat v�o Ph�p năm 1907. Sau đ� gi�o sư Raymond Carr� de Malberg đ� triển khai nội dung n�y trong t�c phẩm Contribution � la th�orie g�n�rale de l� �tat năm 1922. �ng đ� đề xuất nhiều � kiến để �p dụng, nhưng kh�ng g�y được tiếng vang n�o trong học giới hay ngo�i c�ng luận.
D� thuật ngữ n�y kh�ng c� trong văn kiện ch�nh thức, tuy�n ng�n, s�ch gi�o khoa hay được thảo luận, nhưng ch�ng ta kh�ng kết luận rằng nước Ph�p kh�ng quan t�m đến vấn đề ph�p quyền. Ph�p đ� đặt trọng t�m v�o hai kh�i niệm kh�c, đ� l� Nh� nước (�tat) v� Cộng ho� (R�publique), thay thế cho nh� nước ph�p quyền. Ngay trong thuật ngữ Nh� nước, người Ph�p đ� h�m � rằng nh� nước phải tu�n theo luật ph�p, m� kh�ng minh thị, v� đ� l� điều kh�ng cần thiết. Thuật ngữ Cộng ho� c� lịch sử l�u đời v� phức tạp hơn, nhưng đến khi Jean Jacques Rousseau đưa ra thảo luận th� thuật ngữ n�y trở n�n ch�nh x�c hơn, nhất l� khi x�c minh rằng nh� nước phải cai trị bằng luật ph�p. Rousseau cũng đề xuất rằng hai kh�i niệm Nh� nước v� Cộng no� n�n hiểu l� đồng nghĩa v� mang nhiều sự tương đồng trong l� thuyết. Do đ�, giới học giả cho rằng về cơ bản th� Ph�p cũng c� kh�i niệm nh� nước ph�p quyền d� kh�ng minh danh, m� điều XVI của bản Tuy�n ng�n D�n quyền v� Nh�n quyền l� một th� dụ điển h�nh khi c�ng nhận rằng nguy�n tắc ph�n quyền v� t�n trọng nh�n quyền l�m cơ sở cho mọi hoạt động của nh� nước.
Ch�nh sự bất ổn li�n tục
Một đặc điểm kh�c của Ph�p l� hiến ph�p kh�ng được coi l� một văn bản ph�p l� quan trọng l�m nền tảng cho sinh hoạt ch�nh trị, ch�nh thể lập hiến (constitutionalism) kh�ng hề được t�n trọng tại Ph�p. Một th� dụ điển h�nh l� cuộc C�ch mạng Ph�p đ� diễn ra trong sự thay đổi năm lần hiến ph�p trong v�ng 15 năm. Trước v� sau C�ch mạng, nước Ph�p đ� trải qua bao loại thể chế kh�c nhau, từ qu�n chủ hiến định, cực đoan đến mềm dẻo, qu�n chủ đến cộng ho�. Từ năm 1814 đế 1875 cứ mỗi lần thay đổi chế độ l� mỗi lần thay đổi hiến ph�p. Mỗi hiến ph�p lập ra đều do nhu cầu cuả t�nh thế ch�nh trị của nh� cầm quyền. Do đ�, mọi sinh hoạt ch�nh trị đều kh�ng ổn định. Đến 1875 thời kỳ Đệ Tam Cộng Ho� được th�nh lập, th� tất cả bắt đầu đi v�o nề nếp. Chế độ n�y k�o được 65 năm v� cho đến 1946 th� chấm dứt. Chế độ Đệ Tứ Cộng ho� sống kh� ngắn ngủi (1946-58) để nhường bước cho chế độ Đệ Ngũ Cộng ho� ra đờ�. Từ đ� đến nay th� hiến ph�p đ� trở n�n một nền tảng cho mọi sinh hoạt ch�nh trị v� luật ph�p của Ph�p.
Truyền thống ưu quyền của lập ph�p
Học giới đ� c� nhiều c�ch giải th�ch hiện tượng bất ổn li�n tục n�y khi so c�ch mạng ở Hoa Kỳ so với C�ch mạng Ph�p. Trong khi c�ch mạng ở Hoa Kỳ t�m c�ch ngăn chặn sự lạm quyền trong ch�nh giới bằng c�ch gia tăng c�c biện ph�p kiểm so�t, th� ngược lại C�ch mạng Ph�p chỉ nhắm v�o đấu tranh chống lại những �p bức từ c�c t�n dư thời phong kiến, đặc quyền của nh� thờ, giới tu sĩ v� giới qu� tộc, trong khi cơ quan tư ph�p lại ra sức bảo vệ cho giới n�y. Hiến ph�p c�a Hoa Kỳ nhấn mạnh đến sự ph�n quyền, th� Ph�p lại đề cao quyền lập ph�p tối thượng, b�nh đẳng, tự do c� nh�n, tự do hoạt động kinh doanh của c� nh�n v� c�ng ty, bảo vệ quyền tư hữu. D� t�n trọng nh�n quyền, Ph�p xem quyền lực của cơ quan tư ph�p l� thứ yếu. Trong c�ng luận cũng kh�ng ai tin l� nền tư ph�p c� t�c dụng tốt trong việc kiểm so�t việc thi h�nh ph�p luật.


C�n tiếp

[Nhan]

Vai tr� của To� Bảo hiến

Kh�i niệm về quyền lập ph�p tối thượng của quốc hội lu�n chiếm ưu thế trong ch�nh giới. M�i đến thập ni�n 1970 th� kh�i niệm ưu quyền của lập ph�p của quốc hội thực sự bị đ�nh bại v� vai tr� cuả T�a Bảo hiến (Conseil constitutionel) được đề cao trong việc kiểm so�t mọi hoạt động c�ng quyền. Trong một diễn văn ng�y 8.1.1977, Tổng thống Val�ry Giscard d��staing mới thực sự minh danh kh�i niệm nh� nước ph�p quyền v� đề cao vai tr� của To� Bảo hiến. �ng cho l� đ�y l� một nỗ lực canh t�n quan trọng nhất trong chế độ Đệ Ngũ Cộng ho� Ph�p.
Từ đ�, kh�i niệm nh� nước ph�p quyền đ� ra đời với hai trọng điểm: H�nh ph�p phải tu�n thủ những nguy�n tắc do hiến ph�p quy định v� phải được to� �n kiểm so�t, đặc biệt l� To� Bảo hiến. Do đ�, quyền lực của tư ph�p được n�ng cao nhằm bảo vệ việc thi h�nh luật lệ hữu hiệu hơn. Hiện nay kh�i niệm về nh� nước ph�p quyền của Ph�p được học giới v� c�ng luận c�ng nhận.

2. Từ nh� nước ph�p định (�tat legal) đến nh� nước ph�p quyền
Đi t�m những nguy�n nh�n s�u xa hơn l� n�u ra những đặc điểm để l� giải sự h�nh th�nh của nh� nước ph�p quyền, nhiều học giả đ� căn cứ v�o kh�i niệm nh� nước ph�p định (�tat l�gal) v� coi đ�y l� khởi điểm cho kh�i niệm nh� nước ph�p quyền. Thật ra, đ�y l� một c�i nh�n đ�o s�u qua c�c học thuyết v� ph�n t�ch dựa theo sự thay đổi của lịch sử.
Chủ quyền thuộc về to�n d�n v� nguy�n tắc tam quyền ph�n lập
Trước khi c�ch mạng ra đời th� quyền lực đất nước thuộc về nh� vua, kh�i niệm chủ quyền quốc gia hay quyền tối thuợng đều được giải th�ch l� t�ng phục tuyết đối nh� vua. V� theo chế độ qu�n chủ chuy�n chế cha truyền con nối n�n trong suốt một thời kỳ d�i qua c�c triều đại, vấn đề bảo vệ ho�ng gia được mọi người đồng t�nh xem như l� bảo vệ chế độ. Đ�y l� chuyện đương nhi�n được chấp nhận. Ngay cả Jean Bodin, người đ� triển khai � niệm quyền tối thượng, cũng chấp nhận chủ quyền tuyệt đối của ho�ng gia trong việc �p đặt mọi luật lệ để thi h�nh trong mọi sinh hoạt nh� nước v� ho�ng gia chỉ chiụ tr�ch nhiệm trước thượng đế m� th�i.
Vấn đề giới hạn quyền lực của ho�ng gia hầu như kh�ng ai đặt ra cho m�i đến khi t�c phẩm De l��sprit des Lois của Montesquieu ra đời v�o năm 1748. Montesquieu đ� triển khai hai kh�i niệm chủ yếu: hiến ph�p l� nền tảng cho việc điều h�nh nh� nước v� nguy�n tắc tam quyền ph�n lập l� nguy�n tắc chung mọi cho sinh hoạt ch�nh trị. Cho d� h�nh ph�p, lập ph�p v� tư ph�p được ph�n c�ng r� rệt, nhưng trong thực tế, theo quan điểm của Montesquieu, th� quyền tư ph�p thứ yếu hơn v� lệ thuộc v�o h�nh ph�p. Kh�i niệm nhằm n�ng cao vai tr� của hiến ph�p n�y đ� bị chống đối m�nh liệt.
C�ch mạng Ph�p đ� đem đến sự thay đổi tận cội rễ kh�i niệm chủ quyền v� bản Tuy�n ng�n Nh�n quyền v� D�n quyền l� một th� dụ. Điều III của bản Tuy�n ng�n đ� minh thị: �Nguy�n tắc chủ quyền thuộc về nh� nước, kh�ng một cơ quan hay một c� nh�n n�o c� thể h�nh xử chủ quyền n�y m� kh�ng được minh thị uỷ quyền�. Nhiều học giả giải th�ch rằng từ nh� nước trước kia được hiểu l� đồng nghĩa với nh� vua, th� nay phải được hiểu l� thuộc về to�n d�n. Nh� nước th�ng qua c�c đại diện do d�n bầu sẽ trực tiếp đảm đương c�ng việc của nh� nước, nh� nước chỉ l� một guồng m�y được tạo ra để vận h�nh cơ chế của luật ph�p, m� luật ph�p chỉ l� một biểu hiện � ch� chung của người d�n.
Rousseau cũng đ� c� một lối giải th�ch kh�c khi đề cập đến sự chuyển quyền tối thượng từ nh� vua sang d�n ch�ng trong t�c phẩm Du Contrat social v�o năm 1762. Tinh thần thượng t�n luật ph�p được đề ra, nhưng luật ph�p kh�ng do d�n trực tiếp l�m ra m� th�ng qua những người đại diện. Nguy�n tắc thượng t�n luật ph�p phải được hiểu l� quyền tối thuợng của quốc hội, l� cơ quan lập ra luật ph�p. Ch�nh điều VI cuả bản Tuy�n ng�n cũng lặp lại � niệm của Rousseau: luật ph�p l� một sự diễn tả � ch� chung. Theo Rousseau th� quyền lực của nh�n d�n l� bất khả ph�n.
Kinh nghiệm cho thấy trong khi kh�i niệm chủ quyền nh�n d�n dễ thuyết phục hơn th� việc đề cao vai tr� của hiến ph�p kh�ng được hoan ngh�nh. Dưới thời Napol�on th� hiến ph�p đề cao vai tr� Thượng Viện trong việc kiểm so�t c�c h�nh vi phạm ph�p nhưng thật ra kh�ng hữu hiệu, v� trong thực tế mọi quyền kiểm so�t l� do nh� vua định đoạt. Hiến ph�p 1852 của thời Đệ Nhị Cộng ho�, d� c� n�ng cao vai tr� của Thượng viện nhưng cũng kh�ng kh� hơn trước. M�i đến hiến ph�p 1946 th� vai tr� tư ph�p trong kiểm so�t t�nh vi hiến mới r� n�t hơn v� đến năm 1958 th� một chế độ hiến định mới thật sự h�nh th�nh.T�m lại, trong suốt hơn hai thế kỷ nước Ph�p đ� trải qua biết bao biến cố ch�nh trị v� thay đối tất cả 16 lần hiến ph�p để c� được một sinh hoạt ch�nh trị tương đối ổn định như ng�y h�m nay.


C�n tiếp

[Nhan]

Ưu quyền của quốc hội
Sinh hoạt ch�nh trị của Đệ Tam Cộng ho� (1870-1946) đ� biểu hiện r� sự thắng thế n�y của quốc hội trong mọi sinh hoạt của nước Ph�p, một đặc điểm trong kh�i niệm về nh� nước ph�p định. D� minh x�c tiếp nối truyền thống C�ch mạng 1789, kh�i niệm n�y chỉ được hiểu đồng nghĩa với ưu quyền của quốc hội trong vai tr� lập ph�p v� nguy�n tắc hợp ph�p. Nguy�n tắc hợp ph�p của c�c cơ quan h�nh ch�nh dựa tr�n cơ sở l� cơ quan h�nh ch�nh phải tu�n thủ luật ph�p v� chịu sự kiểm so�t của t�a �n.
Nguy�n tắc ưu quyền của quốc hội trong tinh thần thượng t�n ph�p luật hầu như được mặc thị chấp nhận trong cả một thời gian d�i v� kh�ng ai đặt ra vấn đề cho đến khi t�c phẩm của Raymond Carr� de Malberg ra đời. �ng đề cao vai tr� quan trọng của hiến ph�p v� nghi ngờ ưu quyền tối thượng của quốc hội. �ng cho rằng quốc hội biểu hiện � ch� để l�m ra luật ph�p, nhưng thực tế cho thấy � ch� n�y chỉ l� phản ảnh � kiến của một đa số m� th�i. Trong khi hiến ph�p được h�nh th�nh l� do to�n d�n biểu quyết, cho n�n gi� trị của hiến ph�p bắt buộc phải cao hơn l� ưu quyền lập ph�p của quốc hội. Theo �ng, quan trọng nhất l� quốc hội cũng phải t�n trọng những qui định của hiến ph�p. Napoleon đ� lập ra Thượng Hội đồng Quốc gia (Conseil de l��tat) v�o năm 1799 như l� một cơ quan nhằm kiểm so�t hoạt động của c�c cơ quan h�nh ch�nh khi vi phạm nh�n quyền, nhưng việc kiểm so�t những hoạt động của h�nh ph�p kh�ng hề được đặt ra. Trong khi đ�, th� cơ quan tư ph�p v� c�n mang th�nh kiến từ thời tiền c�ch mạng, vẫn chưa đ�p ứng t�nh thế mới, nhất l� c� thể kiểm so�t được mọi hoạt động của quốc hội như luật định.
T�nh trạng n�y tiếp diễn trong suốt thế kỷ XIX. M�i đến cuối thế kỷ XX th� những luật thủ tục kiểm so�t c�c cơ quan h�nh ch�nh chặt chẽ hơn. Dựa tr�n những nguy�n tắc t�i ph�n mới, Thượng Hội đồng Quốc gia đ� triển khai những nguy�n tắc ph� hợp với t�nh h�nh để việc kiểm so�t được tốt hơn so với trước đ�y. Từ đ� m� th�nh kiến về tư ph�p h�nh ch�nh bất lực trước h�nh ph�p đ� giảm đi nhiều. Sự th�nh c�ng n�y bắt nguồn từ việc c�ng nhận những nguy�n tắc tổng qu�t luật ph�p (principles g�n�raux du droit). Đ�y l� một nguy�n tắc kh�ng được minh thị trong luật ph�p nhưng được học giới quan t�m, xem l� một kh�a cạnh thuộc về nguy�n tắc hợp ph�p. D� nguy�n tắc n�y kh�ng c� hiệu lực r�ng buộc về mặt ph�p l� nhưng c� t�c dụng rất cao n�n nội dung cũng được xem như tương đương với kh�i niệm về nh� nước ph�p quyền. Trong thực tế th� những nguy�n tắc tổng qu�t của luật ph�p đ� ăn s�u v�o truyền thống d�n chủ của Ph�p v� được �p dụng kh�ng giới hạn v�o c�c nguy�n tắc về luật thủ tục, luật nội dung cũng như c�c nguy�n tắc kh�c (b�nh đẳng trước ph�p luật, tự do ng�n luận, nguy�n tắc bất hồi tố của luật h�nh ch�nh). Nhưng điều đ�ng ch� � l� những nguy�n tắc n�y kh�ng r�ng buộc cho quốc hội. Đến nay th� vai tr� của Thượng Hội đồng Quốc gia được x�c nhận l� hữu hiệu trong việc kiểm so�t c�c cơ quan h�nh ch�nh.
Nhưng l�m sao để kiểm so�t t�nh c�ch hợp hiến của c�c đạo luật do quốc hội ph� chuẩn, đ� ch�nh l� chủ đề m� Carr� de Malberg đưa ra. �ng cho rằng nh� nước ph�p định l� một đặc điểm của Ph�p, nhưng vẫn kh�ng đủ để diễn tả kh�i niệm nh� nước ph�p quyền như của Đức. Theo �ng, nh� nước ph�p định c� chức năng trong việc duy tr� ưu quyền của quốc hội trong khi nh� nước ph�p quyền đề cao vai tr� cuả luật ph�p trong việc bảo vệ quyền tự do cuả c� nh�n trước sự lạm quyền. C� hai kh�i niệm quan trọng: tư tưởng d�n chủ của luật ph�p v� l� thuyết về quyền căn bản, cả hai phải được coi như l� một giới hạn cho việc sử dụng quyền h�nh ph�p. Do đ�, kh�i niệm nh� nước ph�p định kh�ng đủ để thoả m�n nội dung n�y v� cũng sẽ kh�ng đủ điều kiện khi m� quyền kiểm so�t vi hiến kh�ng đuợc bảo đảm. Kiểm so�t t�nh c�ch hợp hiến của luật ph�p l� một th�nh quả quan trọng trong nền Đệ Ngũ Cộng ho�. Cuối c�ng, sau bao cam go, kh�i niệm nh� nước ph�p quyền đ� thắng thế trước nh� nước ph�p định.
Sự h�nh th�nh nh� nước ph�p quyền qua To� Bảo hiến
Từ giữa thập ni�n 1950 Ph�p trải qua nhiều khủng hoảng ch�nh trị li�n tục. Hiến ph�p năm 1946 tạo cho quốc hội q�a nhiều ưu quyền, trong khi ch�nh quyền chỉ sống được trong ngắn hạn bằng thoả hiệp, v� dĩ nhi�n c�c ch�nh quyền n�y kh�ng thể giải quyết c�c vấn đề l�u d�i, đặc biệt l� c�c kh� khăn do phong tr�o giải thực d�n mang lại. Sau nhiều s�ng gi�, cuối c�ng Tổng thống Ren� Coty đ� mời đại tướng de Gaulle th�nh lập ch�nh phủ để giải quyết t�nh thế. Ng�y 1.6.1958 quốc hội đồng thanh ủy nhiệm cho de Gaulle lập ch�nh phủ, v� ng�y 3 th�ng 7 quốc hội đồng � tu chỉnh hiến ph�p. Hiến ph�p mới được nh�n d�n đồng thuận qua cuộc trưng cầu d�n � ng�y 28 th�ng 9. Hiến ph�p của nền Đệ Ngũ Cộng ho� ra đời v�o ng�y 4 th�ng 10 năn 1958 m� hai khi� cạnh nổi bật nhất trong hiến ph�p n�y l�:
Thứ nhất, Tổng thống c� quyền trọng t�i tối thượng. Thoạt đầu, Tổng thống được bầu gi�n tiếp, nhưng do tu ch�nh 1962 th� Tổng thống được bầu trực tiếp với nhiệm kỳ bảy năm qua cuộc phổ th�ng đầu phiếu.Thực ra, hiến ph�p mới tốt hơn cho sinh hoạt ch�nh trị v� vừa hợp l� ho� vai tr� quốc hội vừa n�ng cao vai tr� của h�nh ph�p. Quyền lực của Tống thống mạnh hơn so với trước đ�y, nhưng Thủ tướng th� lại yếu hơn. Tổng thống v� Thủ tướng thường l� người c�ng một đảng, chỉ c� ba thời kỳ ngắn (1986-1988; 1993-1995 v� 1997-2002), Thủ tướng v� Tổng thống l� hai người thuộc hai đảng kh�c nhau, đ�y l� một sự sống chung trong ch�nh trị để cầm qưyền m� người Ph�p c� th�i quen gọi l� cohabitation. Mối quan hệ giữa h�nh ph�p v� lập ph�p được coi như l� ổn định v� l� do phe đa số nắm quyền ở quốc hội c� quyền lập ch�nh phủ. Do đ�, việc tập trung quyền h�nh trong một cơ quan h�nh ph�p mạnh do quốc hội hỗ trợ l� chuyện dễ hiểu v� cả hai cũng theo đuổi một mục ti�u chung.
Thứ hai, quyền l�m luật v� k� kết hiệp ước của cơ quan h�nh ph�p bị giới hạn r� rệt. Điều 37 của hiến ph�p minh thị rằng thẩm quyền l�m luật của quốc hội phải được liệt k� r� v� phải nằm trong giới hạn m� hiến ph�p cho ph�p. Những vấn đề luật ph�p m� hiến ph�p kh�ng qui định d�nh cho quốc hội, th� h�nh ph�p c� thể được uỷ nhiệm. Kinh nghiệm của thời Đệ Tứ Cộng ho� đ� đưa đến sự h�nh th�nh giải ph�p n�y, v� trước đ� cứ s�u th�ng lại phải thay một ch�nh phủ qu� yếu trong khi quốc hội lại qu� mạnh. Một l� do kh�c l� c�ng việc lập ph�p c�ng ng�y c�ng đ�i hỏi chuy�n m�n cao độ, nặng về kỷ thuật, � tuởng luật ph�p l� sự diẫn tả � ch� chung của t�a d�n theo tư tưởng của Rousseau kh�ng c�n hợp thời nữa. Th�m v�o đ� th� sự bất m�n của d�n ch�ng về ưu quyền của quốc hội trong sinh hoạt lập ph�p ng�y c�ng cao. Sư h�nh th�nh To� Bảo hiến theo hiến ph�p 1958 l� để đ�p ứng nhu cầu n�y m� mục đ�ch của n� l� kiểm so�t c�c hoạt động lập ph�p, nhất l� về sự ph�n quyền giữa h�nh ph�p v� lập ph�p. Chỉ sau một thời gian To� Bảo hiến đ� trở th�nh một định chế hữu hiệu trong việc kiểm so�t t�nh c�ch hợp hiến của c�c hoạt động lập ph�p.
Kiểm so�t hợp hiến: một chuyển biến đưa tới th�nh lập nh� nước ph�p quyền
X�t t�nh c�ch vi hiến của một đạo luật v� l� do vi phạm quyền c�ng d�n được quy định bởi hiến ph�p l� một điều cực kỳ xa lạ trong truyền thống của Ph�p. Nguy�n tắc ph�n quyền, quyền lực tối thượng của quốc hội l� diễn tả � ch� chung khi ban h�nh luật ph�p v� sư suy yếu của ng�nh tư ph�p l� những trở lực ch�nh cho việc đề cao nguy�n tắc hiến định tại Ph�p. Năm 1979 việc th�ng qua �n lệ Libert� d�Association đ� l� một bước ngoặt trong luật hiến ph�p khi To� Bảo hiến tuy�n �n rằng đạo luật do quốc hội ban h�nh n�y l� vi hiến. Mặc d� đạo luật n�y nằm trong phạm vi thẩm quyền của quốc hội, nhưng quan điểm của to� l� quốc hội vi phạm những cấm đo�n thuộc về nội dung của luật hiến ph�p. Cụ thể hơn, to� cho rằng đạo luật n�y đ� vi phạm bản Tuy�n ng�n về Nh�n quyền 1789 v� lời mở đầu cuả hiến ph�p 1946, m� hai văn kiện n�y c� hiệu lực r�ng buộc về ph�p l�. Đ�y l� hai văn kiện l�m cơ sở quyết định t�nh vi hiến.


C�n tiếp

[Nhan]

Trước khi quyết định n�y ra đời kh�ng ai tại Ph�p c� thể nghĩ rằng hai văn kiện tr�n l� quan trọng v� c� hiệu lực ph�p l�, đặc biệt l� lời mở đầu của hiến ph�p 1946. Lời mở đầu n�y chỉ l� lời tuy�n bố long trọng l�m nền tảng cho nguy�n tắc được c�ng nhận bởi luật hiến ph�p. To� cho rằng bản Tuy�n ng�n 1789, lời mở đầu của hiến ph�p 1946 v� hiến ph�p 1858, cả ba văn bản n�y tổng hợp l� một to�n khối quy định t�nh hiến định cho mọi luật lệ của nước Ph�p. Do đ�, tất cả sự vi phạm những gi� trị cơ bản n�y bị xem l� vi hiến. Như vậy, thẩm quyền của To� Bảo hiến x�t t�nh c�ch vi hiến của một đạo luật được coi l� kh� rộng. Đến năm 1974 th� vấn đề ai c� quyền thỉnh cầu cứu x�t t�nh c�ch vi hiến của một đạo luật được đem ra b�n c�i. Cuối c�ng đi đến kết luận l� chỉ c� Tổng thống, Thủ tướng, chủ tịch quốc hội, (thượng viện v� hạ viện), hoặc một nh�m d�n biểu hay nghị sĩ m� số tối thiểu phải l� 60 người mới c� quyền thỉnh cầu n�y. Tr�n thực tế th� c�c lực lượng đối lập kh� c� thể kết hợp được 60 người đồng thuận để sử dụng tố quyền n�y.
Từ sau cải c�ch 1974 th� To� Bảo hiến đ� tập trung nỗ lực v� nhiệm vụ bảo vệ những quyền tự do căn bản m� kết quả l� h�ng loạt c�c luật lệ đ� bị xem l� vi hiến v� l� do vi phạm nh�n quyền v� tự do. To� Bảo hiến đ� tập trung v�o một số c�c quyền căn bản như: nguy�n tắc b�nh đẳng trước ph�p luật, nguy�n tắc hợp ph�p của h�nh phạt, nguy�n tắc bất hồi tố trong h�nh luật, tự do ng�n luận, tự do tư tưởng, tự do b�o ch�, t�n trọng nh�n phẩm v.v� Một trong những th�nh tựu quan trọng nhất của To� Bảo hiến l� đ� đề ra những nguy�n tắc: mọi luật lệ đều phải mang gi� trị hiến định. Gi� trị n�y phải c� hiệu lực ph�p l� cho tất cả c�c cơ quan c�ng quyền, kể cả cơ quan lập ph�p. Trong một quyết định năm 1985 To� Bảo hiến đ� minh thị một nguy�n tắc chung mọi sinh hoạt ph�p l� của Ph�p: �Luật ph�p chỉ diễn tả một � ch� chung khi t�n trọng hiến ph�p�.
Cuối c�ng, To� Bảo hiến đ� thắng ưu quyền lập ph�p của quốc hội. Hiến ph�p của nền Đệ Ngũ Cộng h�a Ph�p đ� đem lại một cơ chế kiểm so�t quốc hội v� h�nh ph�p, nhằm đảm bảo một sự ổn định trong sinh hoạt ch�nh trị v� luật ph�p. Từ nay kh�ng một đạo luật n�o được th�ng qua hay một quyết định n�o của ch�nh phủ c� thể được thi h�nh khi n� bị xem l� vi hiến.
Giới hạn phạm vi cứu x�t t�nh vi hiến
To� Bảo hiến l� cơ quan tối cao duy nhất c� thẩm quyền cứu x�t t�nh c�ch vi hiến của một đạo luật. Nhưng tr�n thực tế th� phạm vi v� thủ tục cứu x�t c� bị hạn chế khi so với hiến ph�p Đức, � hay T�y Ban Nha.
Cứu x�t t�nh vi hiến l� một quyền ti�n kiểm (a priori). Đ�y l� một nguy�n tắc chung tại c�c quốc gia ch�u �u, c� nghĩa l� sự cứu x�t n�y chỉ xảy ra khi luật chưa đưa v�o �p dụng. Đ�y cũng l� một vấn đề tranh luận trong học giới. V� chỉ đặt vấn đề t�nh vi hiến trước khi �p dụng, n�n sự nghi�n cứu về vi hiến qu� trừu tượng, kh�ng dựa v�o một trường hợp cụ thể n�o đ� xảy ra trong thực tế của cuộc sống. Vấn đề l� khi luật ban h�nh rồi th� t�nh c�ch vi hiến kh�ng c�n c� thể đặt ra để cứu x�t được nữa. Nhưng thực tế cho thấy l� c� những vấn đề ph�t sinh ngay sau khi luật được �p dụng. Vấn đề c�c hiệp uớc cũng tương tự như vậy, c� thể c� vấn đề nảy sinh sau khi k� kết hiệp ước m� t�nh c�ch vi hiến kh�ng thể đặt ra được nữa.



C�n tiếp

[Nhan]

Dĩ nhi�n quyền ti�n kiểm t�nh vi hiến cũng c� lợi điểm của n�. Một th� dụ cụ thể l� về hiệu lực ph�p l� của một đạo luật. Khi một đạo luật bị thỉnh cầu cứu x�t t�nh vi hiến tại To� Bảo hiến, th� một th�ng sau d�n ch�ng c� thể biết được luật n�y c� gi� trị hay kh�ng. Với truyền thống t�n trọng � ch� lập ph�p của quốc hội kh� mạnh, ch�nh nguy�n tắc tiền kiểm n�y gi�p cho c�c nh� lập ph�p c� cơ hội duyệt x�t t�nh hợp hiến của đạo luật của m�nh, c� thể tu điều chỉnh những khiếm khuyết về nội dung.
Một bất lợi kh�c trong quyền ti�n kiểm n�y l� luật c� thể kh�ng được thỉnh cầu cứu x�t t�nh vi hiến v� được ban h�nh mặc d� c� nhiều điều khoản c� thể bị nghi ngờ l� vi hiến. Điều 61 quy định r� l� chỉ c� Tổng thống, Thủ tướng, chủ tịch thượng viện hoặc hạ viện, hoặc �t nhất c� 60 d�n biểu hoặc nghị sĩ l� c� quyền thỉnh cầu cứu x�t n�y. Vấn đề c� thể xảy ra l� khi c�c cơ quan n�y, v� l� do n�o đ�, �p lực ch�nh trị chẳng hạn, lại kh�ng muốn sử dụng quyền thỉnh cầu của m�nh, th� vấn đề t�nh vi hiến của đạo luật kh�ng c�n c� cơ hội n�o đặt ra nữa. Một th� dụ điển h�nh l� sau cuộc khủng bố 9 th�ng 11 tại New York, quốc hội đ� th�ng qua một đạo luật về bảo vệ an ninh m� kh�ng tham khảo vTo� B�o hiến. Theo nhận x�t chung của học giới th� �t nhất l� c� một điều khoản của luật n�y c� thể bị coi l� vi hiến.
Hậu quả bất lợi n�y c� thể tr�nh được nếu quyền thỉnh cầu cứu x�t được mở rộng cho từng c� nh�n hay c�c to� �n. Đ�y l� trường hợp m� To� Bảo hiến Đức đ� �p dụng. Mỗi c� nh�n đều c� quyền khiếu tố trước To� Bảo hiến Li�n bang Đức khi việc �p dụng một đạo luật vi phạm v�o quyền c�ng d�n của họ. Trong khi một to� �n địa phương đang xử một vụ kiện m� to� thấy rằng đạo luật được �p dụng c� nhiều điểm nghi ngờ về t�nh vi hiến, to� c� quyền đ�nh chỉ vụ kiện v� đề nghị To� Bảo hiến Li�n bang x�t lại t�nh vi hiến của đạo luật, từ tr�n cơ sở đ� m� to� tiếp tục giải quyết vụ kiện. Việc mở rộng tố quyền cứu x�t t�nh vi hiến n�y cho c�ng d�n v� to� địa phương gi�p cho việc bảo vệ quyền c�ng d�n theo hiến ph�p được hữu hiệu hơn. Do đ�, việc x�t t�nh vi hiến của To� Bảo hiến Ph�p kh�ng mở rộng v� tốt bằng To� Bảo hiến Đức.
Qua thời gian, To� Bảo hiến Ph�p đ� đề ra những nguy�n tắc cơ bản, những �n lệ quan trọng nhằm l�m tiền đề trong việc bảo vệ quyền lợi của người d�n theo luật định. Theo điều 62 của hiến ph�p th� mọi quyết định của To� Bảo hiến l� c� hiệu lực r�ng buộc về mặt ph�p l� cho tất cả c�c cơ quan c�ng quyền, h�nh ch�nh cũng như tư ph�p.Thượng Hội đồng Quốc gia v� To� Ph� �n cũng lu�n minh thị t�n trọng thẩm quyền quyết định v� giải th�ch của To� Bảo hiến. Nhưng thực tế th� sự �p dụng những nguy�n tắc hiến định vẫn c�n bị hạn chế chỉ v� l� do duy nhất l� d�n ch�ng v� c�c to� �n chưa c� quyền xin cứu x�t t�nh vi hiến của một đạo luật như tại Đức. Một lối tho�t cho vấn đề n�y l� d�n ch�ng c� khuynh hướng trưng dẫn luật quốc tế để kiện thay v� trưng dẫn luật của nước Ph�p. Đ�i khi d�n ch�ng cũng nhờ đến �p lực của c�c phương tiện truyền th�ng đại ch�ng hiện đại để g�y � thức vấn đề trong c�ng luận v� tạo �p lực với ch�nh quyền. Điều n�y l�m suy yếu đi phần n�o � nghĩa của việc cứu x�t t�nh vi hiến trong c�c vụ tranh chấp.
To� Bảo hiến lại quy định rằng c�c t�a �n, t�y theo thẩm quyền quy định, c� khả năng giải quyết c�c tranh chấp bắt nguồn từ luật ph�p hay c�c hiệp ước, trong khi To� Bảo hiến, dựa tr�n quyền ti�n kiểm, c� thẩm quyền giải quyết tranh chấp giữa c�c hiệp ước v� c�c đạo luật n�y với hiến ph�p. Điều n�y đưa đến nhiều m�u thuẫn. Dựa tr�n căn bản cấm x�t lại t�nh c�ch vi hiến của một đạo luật hay một hiệp ước đ� ban h�nh, n�n tất cả mọi luật lệ của Ph�p kh�ng chịu sự t�i x�t, bất kể l� c� t�nh vi hiến hay kh�ng. Tuy nhi�n, sự cấm đo�n n�y kh�ng c� r�ng buộc về mặt ph�p l� cho c�c to� khi c� sự tranh chấp với c�c điều khoản về luật quốc tế. Điều 55 của hiến ph�p quy định rằng luật quốc tế c� quyền ưu ti�n hơn luật quốc gia, hậu quả l� to� �n khi x�t xử phải d�nh ưu quyền cho luật quốc tế trước khi quyết định. Lấy trường hợp luật ch�u �u l�m th� dụ. Luật ch�u �u c� ưu quyền trong việc �p dụng tại Ph�p cho d� mới th�nh h�nh sau n�y so với luật của Ph�p. Ph�p l� một th�nh vi�n trong Li�n hiệp ch�u �u n�n cũng bị r�ng buộc bởi những quyết định ph�p l� của to� �n ch�u �u. Do đ�, mọi quyết định của To� Bảo hiến cũng phải bị đưa ra trước c�c to� ph�c thẩm n�y khi c� tranh chấp.
C�c khuynh hướng n�y c� phần l�m suy giảm tầm quan trọng của To� Bảo hiến, v� c� nhiều khuynh hướng trong d�n ch�ng th�ch sử dụng luật quốc tế, luật ch�u �u để l�m cơ sở cho sự tranh tụng hơn l� dựa v�o luật của Ph�p, trong khi đ� th� to� �n lại c� khuynh hướng chung l� d�ng luật hiến ph�p để giải quyết tranh chấp khi c� nghi ngờ về sự vi phạm nh�n quyền v� c�c quyền căn bản kh�c. Nhưng n�i như thế kh�ng c� nghĩa l� phủ nhận ho�n to�n tầm quan trọng của To� Bảo hiến tại Ph�p. Từ sau năm 1971 vai tr� của To� c�ng nổi bật hơn v� nhiều quyết định của To� l�m thay đổi c�c định kiến trước đ�y. C� học giả cho rằng những r�ng buộc về t�nh c�ch hợp hiến do To� đề ra để x�t xử đ� l�m h�nh th�nh kh�i niệm về nh� nước ph�p quyền m� trước đ�y Carr� de Malberg đề xuất.


C�n tiếp

[Nhan]

Để giải th�ch cho luận cứ n�y, nhiều học giả đ� dẫn chứng rằng To� Bảo hiến đ� đ�ng g�p to lớn v�o sự ổn định của mọi sinh hoạt ch�nh trị cho nước Ph�p, v� tất cả mọi cơ quan c�ng quyền đều phải tự x�t h�nh vi của m�nh xem c� hợp hiến hay kh�ng. Những quy định của hiến ph�p trở th�nh một giới hạn chung v� gi� trị của hiến ph�p c� hiệu năng ph�ng ngừa mọi sự lạm quyền. Từ năm 1981 trở đi, sự thay đổi ch�nh trị của c�c c�nh tả v� hữu l�m cho vai tr� cứu x�t tinh hợp hiến c�ng trở n�n quan trọng hơn trong ch�nh trị. Cho d� To� Bảo hiến đ� nhiều lần bị ph� b�nh về sự thi�n vị của m�nh theo c�c khuynh hư�ng ch�nh trị đảng ph�i khi quyết định, nhưng c�ng luận vẫn tin l� To� Bảo hiến l� một định chế độc lập, một cơ quan đem lại sự qu�n b�nh trong mọi tranh chấp. T�a Bảo hiến Đức l� một th� dụ điển h�nh cho khuynh hướng trung dung tốt đẹp n�y.
3. Kinh nghiệm cho Việt Nam?
Lịch sử nước Ph�p cho thấy đ� c� hai sự thay đổi cực kỳ quan trọng: C�ch mạng Ph�p đ� chuyển chủ quyền quốc gia từ nh� vua sang nh�n d�n, nhưng với một h�nh tr�nh nhiều gian nan th� nền Đệ Ngũ Cộng ho� đ� đem đến một cuộc c�ch mạng thầm lặng, nhưng triệt để hơn, đ� l� sự h�nh th�nh To� Bảo hiến với thể chế hiến định l�m căn bản, nguy�n tắc hiến định l� thước đo cho mọi sinh hoạt, nhờ đ� m� kh�i niệm về nh� nước ph�p quyền đ� thực sự ra đời v� được �p dụng th�nh c�ng.
D� l� Ph�p hay Đức, kh�i niệm nh� nước ph�p quyền đ� đưa ra quan điểm gi� trị tối thượng của hiến ph�p, bảo vệ c�c quyền căn bản của người d�n trước c�c cơ quan c�ng quyền. Kh�i niệm n�y, nhờ �p dụng đ�ng đắn, đ� đem đến sự qu�n b�nh quyền lực của c�c cơ quan h�nh ph�p, lập ph�p v� tư ph�p. Thứ nhất, h�nh ph�p bị lệ thuộc v�o lập ph�p bằng c�ch thẩm quyền quốc hội được mở rộng trong việc quy định những luật h�nh ch�nh c� li�n hệ đến quyền c�ng d�n. Hơn nữa, kh�i niệm n�y gia tăng vai tr� của tư ph�p trong trong việc x�t xử c�c quyết định h�nh ch�nh. Từ nay tất cả mọi h�nh vi tư ph�p hay h�nh ch�nh khi li�n quan đến quyền của người d�n đều c� thể được đem ra x�t xử trước ph�p luật. Quan trọng nhất l� vai tr� của To� Bảo hiến trong thẩm quyền cứu x�t t�nh vi hiến c�c đạo luật v� c�c quyết định ch�nh trị. Điều n�y đ� đem lại ổn định ch�nh trị v� niềm tin của d�n ch�ng.
Việt Nam c� thể học tập được g� qua kinh nghiệm n�y? Đ� c� qu� nhiều tham luận b�n đến việc thay đổi hiến ph�p Việt Nam m� ở đ�y kh�ng thể đi v�o chi tiết nhưng chỉ dựa tr�n kinh nghiệm của Ph�p để đ�c kết vấn đề.
Cũng giống như Ph�p, Việt Nam đ� c� th�nh qủa c�ch mạng v� kh�ng c� kh�i niệm về ph�p quyền. D� kh�ng giống nhau về nội dung kh�i niệm nh� nước ph�p định v� nh� nước ph�p quyền, nhưng Ph�p v� Đức đều c� truyền thống chung l� t�n trọng ph�p luật, trong khi đ� th� Việt Nam kh�ng c� truyền thống n�y v� ho�n cảnh chiến tranh, m� thực tế cho thấy khi ho� b�nh được t�i lập Việt Nam cũng kh�ng hề ch� t�m x�y dựng cơ sở n�y. Bằng chứng l� sau khi giải ph�ng miền Bắc, ch�nh quyền đ� đ�ng cửa trường Luật v� cả hệ thống to� �n của Ph�p để lại, v� sau khi giải ph�ng miền Nam th� ch�nh quyền cũng l�m một việc tương tự. Điều ngạc nhất nhi�n l� cho đến nay kh�ng ai coi đ� l� một quyết định sai lầm.
Do nhu cầu đổi mới về kinh tế, do �p lực doanh giới nhằm mở rộng đầu tư v� muốn g�y uy t�n tr�n bước đường hội nhập quốc tế, Việt Nam đ� cho ra đời h�ng loạt c�c luật lệ để đ�p ứng t�nh h�nh. Nhưng v� kỹ thuật lập ph�p c�n th� sơ, phần do tr�nh độ hạn chế n�n việc �p dụng kh�ng hề đạt y�u cầu như mong đợi. Trong ho�n cảnh hiện nay, l�m sao tạo ra tinh thần thượng t�n ph�p luật v� niềm tin v�o vai tr� của hiến ph�p như một gi� trị nền tảng trong việc canh t�n đất nuớc l� vấn đề cần đặt ra. Nhưng Việt Nam c� thể nghĩ g� v� l�m g� trong hiện t�nh?
Điểm suy nghĩ quan trọng nhất l� Việt Nam chưa c� To� Bảo hiến, một cơ quan nhằm x�t t�nh vi hiến của mọi đạo luật, mọi h�nh vi ch�nh trị cũng như bảo vệ quyền c�ng d�n khi bị vi phạm. Đ�y l� một kinh nghiệm m� Việt Nam c� thể học được của Ph�p v� Đức để đưa kh�i niệm nh� nước ph�p quyền đi v�o �p dụng. Nhưng Việt Nam c� vấn đề của ri�ng m�nh m� kinh nghiệm của Ph�p kh�ng hề gi�p được, đ� l� cần x�c định lại vai tr� của Đảng trong kh�i niệm n�y. Khi c� To� Bảo hiến rồi th� to� liệu c� thẩm quyền x�t xử t�nh vi hiến của c�c quyết đinh ch�nh trị của Đảng hay kh�ng. Đ� l� một vấn đề cần thảo luận.
Nhưng phải l�m g� trước mắt? Một kinh nghiệm kh�c của Đức c� thể l� một khởi đầu trong việc thay đổi cho ph� hợp với t�nh hỉnh mới. Triết gia J�rgen Habermas của Đức đ� đưa ra thuyết “l�ng �i quốc dựa tr�n hiến ph�p” (Verfassungspatriotismus). Theo �ng, ch�ng ta cần phải thay đổi nội dung kh�i niệm l�ng y�u nước. �ng lập luận rằng y�u nước ng�y nay l� t�m hiểu, mến y�u v� thi h�nh tr�n trọng những gi� trị cao cả do hiến ph�p (tự do, d�n chủ, nh�n quyền) mang lại hơn l� y�u nước theo h�nh thức bảo vệ đất nước như trước đ�y. Việt Nam đ� từng n�u khẩu hiệu y�u nước l� y�u chủ nghĩa x� hội trong một thời gian d�i. Sau ng�y đổi mới, Việt Nam vẫn chưa c� ph�t động học tập chủ trương t�n trọng nh� nước ph�p quyền v� y�u nước ng�y nay l� y�u chủ nghĩa x� hội theo định hướng kinh tế thị trường, bởi v� hai kh�i niệm n�y chưa ho�n chỉnh. Liệu Việt Nam h�m nay c� chấp nhận đề xuất ra cuộc thảo luận y�u nuớc theo triết thuyết của Habermas kh�ng, đ�y chỉ l� một c�u hỏi ngo�i chủ đề của b�i viết n�y.


B�i li�n quan: Đỗ Kim Th�m – T�m hiểu về kh�i niệm nh� nước ph�p quyền tại Đức.