Chủ Nghĩa Siêu Thực Và Hội Họa (Breton, André )

[Mặc Vũ]

Chủ Nghĩa Si�u Thực V� Hội Họa (Breton, Andr� )

Mối quan hệ của Chủ nghĩa Si�u thực với hội họa vẫn l� một c�u hỏi chưa được s�ng tỏ, vấn đề kh� khăn n�y đ� được c�c nh� lịch sử mỹ thuật h� mở hơn khi ch� � ở kh�a cạnh h�nh tượng xảy ra trong c�c giấc mơ v� coi đ� l� một h�nh vi đặc biệt của �phong c�ch� nghệ thuật hiện đại.

Điều cốt l�i trong những tranh luận của Breton l� vấn đề thị gi�c hay thị gi�c l� cảm gi�c mạnh mẽ nhất v� khả năng khắc ghi những h�nh ảnh thị gi�c. Nghĩa l� chủ nghĩa si�u thực đ� quan t�m tới hội họa. C�c vấn đề của hội họa cho đến thời điểm n�y chỉ tập trung v�o thế giới b�n ngo�i, v� như vậy, n� sẽ chẳng bao giờ cạnh tranh với hiện thực. Tuy nhi�n, khi thay đổi mối quan t�m v�o hiện thực b�n trong, th� hội họa thực sự c� thể th�nh c�ng trong c�c t�c phẩm của c�c họa sĩ si�u thực. H�nh mẫu của Breton l� Picasso. Cần phải ghi nhận rằng �ng vẫn giữ một th�i độ kh�ng th� địch gay gắt với c�ng việc ph� b�nh nghệ thuật th�ng thường cũng như với những họa sĩ cấp tiến như Matisse, Derain v� người cộng sự ban đầu của Picasso nhưng �t danh tiếng hơn l� Braque. Kh�ng đề cập tới những người đ� biến chủ nghĩa Lập thể th�nh một trường ph�i. Những t�c phẩm Si�u thực đầu ti�n (cuộc triển l�m đầu ti�n diễn ra v�o th�ng 11 năm 1925) thử nghiệm mang t�nh Lập thể v� kỹ thuật mang t�nh v� thức gợi � từ c�c t�c phẩm văn học. B�i viết Chủ nghĩa Si�u Thực v� hội họa được đăng tải đầy đủ trong một cuốn s�ch nhỏ lần đầu v�o năm 1928, nhưng thực tế n� đ� xuất hiện trước đ� trong giai đoạn C�ch mạng của c�c nh� Si�u thực. Đoạn tr�ch dưới đ�y lấy từ bản dịch tiếng Anh của David Gascoyne, London , 1936.

Con mắt tồn tại ở trạng th�i sơ khai. Sự kỳ diệu của tr�i đất l� cao h�ng trăm ph�t, điều kỳ diệu của đại dương l� s�u h�ng trăm ph�t v� nh�n chứng của ch�ng chỉ l� con mắt rộng lớn của cầu vồng bảy sắc. Đ� l� hiện diện của sự trao đổi th�ng thường những t�n hiệu m� những cuộc th�m hiểm của tr� tuệ.

Nhưng ai l� người vẽ ra c�n c�n của thị gi�c? C� rất nhiều thứ t�i đ� nh�n thấy kh�ng chỉ một lần v� người kh�c n�i với t�i rằng ch�ng tương tự như thế, những thứ m� t�i tin rằng t�i c� thể nhớ được d� t�i c� quan t�m tới ch�ng hay kh�ng, v� như mặt ngo�i của nh� h�t nhạc kịch Paris hay con ngựa hoặc đường ch�n trời. C� những sự vật m� rất hiếm khi t�i nh�n thấy hoặc t�i kh�ng định qu�n ch�ng hoặc kh�ng được ph�p qu�n ch�ng nếu c� thể. C� những sự vật t�i đ� quan s�t một c�ch thờ ơ. T�i kh�ng muốn nh�n v� đ� l� những sự vật m� t�i th�ch (sự hiện diện của ch�ng cho�n hết t�m tr� t�i). C� những thứ m� người kh�c đ� nh�n thấy v� họ bằng c�ch n�y hay c�ch kh�c gợi � hoặc kh�ng l�m cho t�i ch� � tới ch�ng, c� những thứ m� t�i nh�n nhận rất kh�c với những người kh�c v� c� cả những thứ m� t�i bắt đầu nh�n m� kh�ng thấy. V� đ� cũng kh�ng phải l� tất cả. [...]

Cần phải khắc ghi những h�nh ảnh của thị gi�c bất kể những h�nh ảnh n�y tồn tại sự �m ảnh hay kh�ng, kh�ng mang t�nh thời gian v� dẫn dắt dự s�ng tạo đi đến một ng�n ngữ thực sự, đối với t�i n� dường như kh�ng giả tạo hơn bất kỳ c�i g� kh�c, hơn cả những thứ ban đầu m� t�i thấy kh�ng cần phải nấn n� ở đ�y. Điều m� t�i c� thể l�m l� c�n nhắc xem hiện trạng của ng�n ngữ ở c�ng một g�c độ ng�n ngữ của thi ca. Dường như với m�nh, t�i đ� đ�i hỏi một năng lực lớn hơn bao tr�m tất cả những thứ kh�c tạo thuận lợi cho bản th�n t�i - cho cảm x�c bao tr�m c�i vẫn được hiểu theo c�ch th�ng thường l� c�i thực. Tại sao t�i lại quan t�m tới v�i d�ng chữ? v�i mảng m�u?

Đối tượng, bản th�n c�i đối tượng kỳ quặc ấy được vẽ từ những sự vật n�y v� c� khả năng t�c động mạnh mẽ v� chỉ c� Ch�a mới biết đ�y l� sự khi�u kh�ch hay kh�ng, hay l� t�i kh�ng hiểu nổi, n� đang bị hao m�n? Sự vật ra sao, cho d� nếu t�i c� tin v�o mắt m�nh, rằng cần phải n�i tới một vấn đề cụ thể. Trong phạm vi ấy, t�i đ� sử dụng khả năng tưởng tượng trong chừng mực n�o đ�, nếu kh�ng cẩn thận, t�i sẽ ngừng nhận thức. Nếu ph�t gi�y n�y, t�i trở lại với v�i bức vẽ minh họa hoặc một cuốn s�ch, sẽ chẳng c� điều g� ngăn trở thế giới xung quanh t�i hết tồn tại. Xung quanh t�i b�y giờ l� c�i g� kh�c, v� dụ, t�i c� thể dễ d�ng tham dự một lễ kỷ niệm n�o đ�... G�c nh� nằm giữa hai bức tường trong tranh c� thể dễ d�ng thay thế cho g�c nh� giữa trần v� hai bức tường n�y. T�i giở tiếp mấy trang s�ch v� mặc d� c�i hơi n�ng kh� chịu, �t nhất t�i cũng kh�ng từ chối phong cảnh m�a đ�ng n�y. T�i c� thể chơi đ�a với những đứa trẻ c� c�nh � Anh nh�n thấy một hang lớn trước mặt đang tỏa s�ng� v� thực tế t�i cũng nh�n thấy thật. T�i quan s�t n� với đ�i mắt như đang nh�n anh b�y giờ, người m� t�i đang viết thư, v� t�i viết một ng�y n�o đ� t�i sẽ c� thể nh�n thấy anh như thể c�i khoảnh khắc t�i đ� sống ở c�y th�ng Noel n�y, ở c�i hang toả s�ng n�y, hay c�ng những thi�n thần c� c�nh. Bất kể c� cảm nhận được sự kh�c nhau giữa những sự sống hiện ra như thế với sự sống thực, sự kh�c biệt n�y c� thể tạo ra bất cứ l�c n�o. Cho n�n, t�i kh�ng thể nh�n nhận một bức tranh như bất cứ thứ g� nhưng với một khung cửa sổ khi t�i ch� � lần đầu ti�n, t�i biết rằng n� nh�n ra b�n ngo�i hay n�i c�ch kh�c từ nơi t�i đứng �c� một cảnh đẹp� v� t�i chẳng y�u th�ch c�i g� qu� như khi t�i d�i tầm mắt ở ph�a trước cho tới nơi xa thẳm. B�n trong chiếc khung bao gồm một người lạ, mặt đất - hay bờ biển, t�i c� thể thưởng ngoạn một khung cảnh tuyệt vời. [...]

Giờ đ�y khi n�i rằng t�i đi hết căn ph�ng như một kẻ đi�n, căn ph�ng c� s�n nh� b�ng lộn của bảo t�ng, v� kh�ng chỉ một m�nh t�i. Mặc cho đ� nhận được v�i �nh mắt lấp l�nh của v�i phụ nữ, giống h�m nay, t�i chưa bao giờ bị đ�nh lừa bởi người lạ rằng những bức tường ngầm đ� hiện ra trước t�i. T�i bỏ lại đằng sau những lời thỉnh cầu th�nh k�nh m� kh�ng hề nuối tiếc. C� qu� nhiều cảnh tượng đến c�ng một l�c, t�i kh�ng cần t�m tr� n�o để suy đo�n. Khi t�i đi qua những t�c phẩm mang t�nh t�n gi�o v� những c�u chuyện thần thoại th�n d�, t�i kh�ng để mất đi c�i cảm gi�c rằng m�nh đ� ở đ�. Sự m� hoặc của đường phố b�n ngo�i c� thực hơn đến h�ng ngh�n lần. Đ� chẳng phải l� lỗi của t�i nếu t�i kh�ng thể l�m g� được với sự mệt mỏi nặng nề khi đứng trước cuộc diễu binh v� tận để tới được giải thưởng lớn của Rome v� ở đ� chẳng c� đề t�i hay phong c�ch cho họ lựa chọn.

Kh�ng cần phải n�i rằng chẳng c� cảm x�c g� được khơi gợi dưới bức tranh của �Leda�, chẳng c� g� thương t�m, mặt trời c� thể lặn ở ph�a sau phong cảnh �những cung điện kiểu Roman� hoặc kh�ng thể đưa ra những gi� trị đạo đức vững bền đối với những h�nh minh họa của c�u chuyện ngụ ng�n h�i hước �Thần chết v� Ch�ng đốn củi�. � của t�i đơn giản l� c�c t�i năng chẳng thu được g� ở những con đường m�n luẩn quẩn v� kh�ng c� g�, thậm ch� c�n nguy hiểm khi coi sự t�y tiện l� tự do.

Nhưng mọi vấn đề ngo�i x�c cảm khiến ch�ng ta kh�ng được qu�n rằng tại thời điểm n�y bản th�n n� lại l� thực tế v� n� l� c�i ta đang b�n đến. L�m sao người ta c� thể tr�ng đợi ch�ng ta h�i l�ng với những băn khoăn về một t�c phẩm nghệ thuật đ� đem lại như thế? Sẽ kh�ng c� t�c phẩm nghệ thuật n�o c� thể tự đưa ra gi� trị của n� trước những nhận định của ch�ng ta ở g�c độ n�y. Khi t�i biết thế n�o l� cuộc đấu tranh khốc liệt giữa thực tại v� điều c� thể sẽ kết th�c, khi t�i mất hết mọi hy vọng về việc mở rộng lĩnh vực hiện thực, m� hiện nay đang bị hạn chế khắt khe tới mức kinh ngạc, v� khi tr� tưởng tượng của t�i t�c động ngược lại, kh�ng c�n tr�ng hợp nữa, t�i cũng sẽ giống như những người kh�c, h�i l�ng với bản th�n v� tương đối m�n nguyện. V� t�i sẽ liệt t�n t�i v�o danh s�ch những người �th�u dệt�, những người m� t�i n�n tha thứ. Nhưng trước đ�y th� kh�ng thể.

C�i kh�i niệm bắt chước được gh�p cho nghệ thuật rất hạn hẹp như thể mục đ�ch của n� bị đưa xuống tận c�ng của những hiểu lầm nghi�m trọng m� ch�ng ta vẫn tiếp tục theo đuổi cho đến tận b�y giờ. Với niềm tin rằng, đ� chỉ l� khả năng sao ch�p những h�nh tượng khiến họ x�c động, c�c họa sĩ đ� qu� dễ d�i khi lựa chọn những h�nh mẫu. Sai lầm ở chỗ, họ cho rằng h�nh mẫu chỉ c� thể lấy từ thế giới b�n ngo�i, hoặc thậm ch� đơn giản l� lấy bất cứ c�i g�. Cảm x�c của con người c� thể đưa ra những n�t độc đ�o bất ngờ kể cả đối với những vật thể tầm thường nhất; tất cả đều c� thể đều c� thể tạo ra những h�nh tượng c� sức m� hoặc mạnh mẽ m� con người đ� chiếm hữu để phục vụ cho mục đ�ch lưu giữ hay củng cố m� sự thực th� ch�ng c� thể tồn tại m� kh�ng cần đến con người, con người đ� sử dụng ch�ng một c�ch tồi tệ. Giờ đ�y, thế giới b�n ngo�i mỗi ng�y trở n�n ho�i nghi hơn. Một t�c phẩm nghệ thuật tạo h�nh đ�p lại sự cần thiết để l�m sống lại những gi� trị thực sẽ hướng tới một h�nh mẫu nội t�m thuần t�y hoặc sẽ th�i tồn tại.

Với ch�ng t�i, vấn đề x�c định thuật ngữ h�nh mẫu nội t�m nghĩa l� g�, v� n� trở n�n đối lập với vấn đề lớn được đặt ra trong những năm gần đ�y, khi c�c họa sĩ muốn kh�m ph� lại l� do khiến họ cầm b�t vẽ - vấn đề m� giới ph� b�nh mỹ thuật buộc phải lảng tr�nh. Trong lĩnh vực thi ca, Lautr�amont, Rimbaud v� Mallarm� l� những người đầu ti�n đ�ng g�p những thiếu hụt của tr� tuệ nh�n loại: th�i độ thiếu t�n trọng, c�i đ� khuyến kh�ch tr� tuệ tự r�t lui khỏi mọi điều l� tưởng v� bắt đầu bận rộn với ch�nh đời sống thực của n�, trong đ�, c�i đạt được v� c�i mong muốn kh�ng c�n loại trừ lẫn nhau nữa v� ch�ng cố gắng chịu đựng sự kiểm duyệt gắt gao thường trực đ� g� b� trước đ�y. Sau sự xuất hiện của họ, � tưởng về c�i bị cấm đo�n v� c�i được ph�p đ� chấp thuận sự linh hoạt, v� như thế những từ như gia đ�nh, qu� hương, x� hội với ch�ng t�i như đ�a. Đ� l� bởi họ đ� l�m cho ch�ng t�i phải suy nghĩ v� đặt niềm tin v�o ch�nh m�nh, v� ch�ng t�i liều m�nh đi theo bước ch�n của họ với khao kh�t ch�y bỏng chinh phục, chinh phục một c�ch ho�n to�n, � nguyện ấy kh�ng bao giờ rời bỏ ch�ng t�i, ch�nh v� vậy con mắt của ch�ng t�i, con mắt ch�nh x�c của ch�ng t�i phải phản �nh c�i kh�ng tồn tại như thể n� đang hiện hữu một c�ch r� n�t vậy nhưng đ� bị ch�ng ta l�ng qu�n. Con đường b� hiểm c� đầy ch� dữ d�i theo ta mỗi bước đi v� mỗi niềm khao kh�t của ta chỉ trở lại c�ng với sự chiến thắng của những hy vọng đầy ảo tưởng đ� bị �nh đ�n pha rọi chiếu trong v�ng năm mươi năm qua. Đ� năm mươi năm tr�i qua, kể từ khi Picasso bắt đầu khai ph� con đường của �ng, v� những tia s�ng hiện ra c�ng �ng. Kh�ng ai được cổ vũ để nh�n ra mọi thứ cho đến khi �ng xuất hiện. C�c nh� thơ đ� từng n�i đến một xứ sở m� họ mới ph�t hiện, nơi đ� c� những con đường tuyệt đẹp nhất tr�n đời, một ph�ng vẽ hiện ra �dưới đ�y hồ�, tuy nhi�n đối với ta đ�y chỉ l� ảnh ảo. Ph�p m�u n�o đ� gi�p �ng, người khiến t�i sững sờ v� biết �ng l� một con người may mắn, �ng vẫn xuất hiện tr�n đỉnh cao nhất của tr� tưởng tượng? Trong �ng, động lực lớn lao n�o đ� th�c đẩy khiến �ng đạt được những điều đ�! [...] Để tho�t khỏi những vấn đề nhạy cảm n�y, hay hợp l� hơn với sự dễ d�i của những biểu hiện th�ng thường, người ta cảnh gi�c với sự phản bội ở mức độ cao để kh�ng thể kh�ng c�ng nhận thực tế tr�ch nhiệm nặng nề của Picasso. Chỉ cần sự thiếu hụt khả năng của sức mạnh � ch� cũng đủ cho tất cả những vấn đề m� ta quan t�m �t nhất l� tr� ho�n lại nếu kh�ng sẽ chẳng c� g� cả. Sự ki�n nhẫn đ�ng kh�m phục của �ng l� sự bảo đảm gi� trị miễn trừ mọi y�u cầu đối với ta v� l�i cuốn bất kỳ nh� chuy�n gia n�o kh�c. Liệu ta c� thể biết c�i g� đang đợi ch�ng ta ở cuối chặng đường đau khổ n�y? Tất cả chỉ l� những kh�m ph� vẫn đang được tiếp tục v� những dấu hiệu phục hồi c� mục đ�ch đ� xảy ra m� kh�ng cần đến bất kỳ khả năng lập lờ n�o v� k�o theo một sự gi�n đoạn kh�c.[...]

Người ta kh�ng thể hiểu nổi c�i tiền định ngoại lệ của Picasso để m� sợ h�i hay hy vọng c� được một phần của �ng. Với t�i, dường như kh�ng c� g� th� vị hơn thế, để l�m cho những người theo �ng nhụt ch� hay để vẽ ra một khao kh�t t�i năng từ v� số những phản ứng. �ng chỉ c� thể thỉnh thoảng tặng cho l�ng ngưỡng mộ của họ những thứ m� �ng ky c�p. L�c chập tối, từ ph�ng th� nghiệm cho tới bầu trời c� những thực thể thần th�nh sẽ tiếp tục chạy trốn k�o theo những mảnh vỡ của mặt l� sưởi hoa cương, ph�a sau họ những mặt b�n đầy ắp những đồ vật m� bạn y�u qu� b�n cạnh những chiếc b�n xoay... v� tất cả những c�i đ� vẫn tồn tại gắn b� với những tờ b�o từ xa xưa: Le Jour... Người ta n�i rằng chẳng c� c�i g� tựa như hội hoạ si�u thực. Hội họa, văn học đối với ch�ng ta l� g� vậy, Picasso, anh l� người phải chuyển tải tinh thần kh�ng m�u thuẫn nhưng lại n� tr�nh c�i điểm xa nhất! Từ mỗi bức tranh, anh đ� thả một chiếc thang d�y hay chiếc thang l�m bằng tấm khăn trải giường của m�nh v� ch�ng t�i, c� lẽ cả anh nữa, đều khao kh�t được leo v�o giấc ngủ của anh rồi lại từ đ� ra đi. Ch�ng đến v� n�i chuyện với ta về hội họa, ch�ng tới v� gợi cho ta nhớ về những phương tiện của đ�ng thương của hội họa!

Khi c�n l� trẻ con, ch�ng ta c� những đồ chơi để đến b�y giờ đ�i l�c ta c� thể kh�c v� nuối tiếc hay tức giận. C� lẽ một ng�y n�o đ�, ta c� thể nh�n thấy những m�n đồ chơi trong suốt cuộc đời ta, giống như tuổi thơ của ta một lần nữa. Ch�nh Picasso đ� cho t�i � tưởng n�y. [...]

Ch�ng ta cứ lớn đến một lứa tuổi n�o đ� v� dường như đồ chơi của ta cũng lớn l�n như thế. Chơi đ�a l� một phần của vở kịch, v� tr� tuệ của ta ch�nh l� nh� h�t. Picasso, người s�ng tạo những thứ đồ chơi thảm thương cho người lớn, l�m cho họ lớn l�n v� đ�i khi dưới d�ng vẻ chọc tức v� kết th�c những bồn chồn vớ vẩn.

C�n tiếp.

Tạp Ch� S�ng Hương.