Sinh Tử Trong Nho Giáo

[tieulacphong]

Sinh Tử Trong Nho Gi�o
Gs. Trần Văn �o�n

�ại Học Quốc Gia ��i Loan

Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
http://www.catholic.org.tw/vntaiwan/thanhoc/mucluc.htm

--------------------------------------------------------------------------------

1. Những ngộ nhận về T�n Gi�o t�nh của Nho gi�o

Trong Tứ Thư, Khổng Tử họa hoằn mới b�n về sự chết; (1) c�ng kh�ng th�ch n�i đến thần th�nh, qủy qu�i, hay một thế giới mai sau. Sự kiện n�y khiến nhiều học giả cho rằng Khổng Tử v� thần; rằng học thuyết của ng�i thuần t�y nh�n bản. Luận điểm n�y kh�ng ho�n to�n sai, song chắc hẳn l� kh�ng đ�ng. C�c nho gia Việt v�o thời cựu tr�o, hay trong miền Nam trước năm 1975, như Phan Bội Ch�u, Phan Chu Trinh, Trần Trọng Kim, Nguyễn �ăng Thục, Kim �ịnh, Bửu Dưỡng, v�n v�n, (2) đa số nghi�ng về ph�a hữu thần, hoặc �t nhất, kh�ng v� thần; trong khi c�c nh� nghi�n cứu Nho học hiện nay tại H� Nội v� S�i G�n (sau 1975) nghi�ng về hướng v� thần nhiều hơn. (3) Một số vị c�n đi xa hơn giải th�ch Nho học như l� một học thuyết duy vật. (4) Ch�ng t�i thiết nghĩ, tư duy Nho học theo phạm tr� t�n gi�o T�y phương l� một sai lầm về phạm tr�. (6) Tương tự, nh�n Nho học theo nh�n quan của học thuyết duy vật kh�ng chỉ vấp phạm v�o sai lầm n�y, m� c�n cố t�nh b�p m�o cả qu� tr�nh lịch sử của Nho học nữa. Thế n�n, tranh luận về t�nh chất hữu thần hay v� thần của Nho học theo phạm tr� thần học v� � thức hệ T�y phương trở th�nh thừa th�i. Song nếu t�n gi�o hiểu theo nghĩa t�ng gi�o của ��ng phương, (6) th� ch�ng ta kh�ng thể chối bỏ chiều k�ch thần linh v� t�m linh của Nho học. Ch�nh v� thế, trong luận văn n�y, ch�ng t�i t�m hiểu nh�n quan của Nho học về sự sống v� sự chết kh�ng theo phạm tr� của thần học T�y phương, song theo lối nh�n của người Trung Hoa, v� c� lẽ của người Việt ch�ng ta. (7) N�i r� hơn, ch�ng t�i muốn b�n đến chiều k�ch t�m linh v� thần linh của Nho học từ lối nh�n của con người đ�ng phương (đặc biệt trong đọan 4 về tiểu đề "Biện chứng Sinh Tử".

Trước hết, ch�ng ta phải c�ng nhận l�, lịch sử tư tưởng của Trung Hoa, v� c�ch ri�ng lịch sử của Nho học Trung Hoa, lu�n lu�n thay đổi kh�ng ngừng. Sự thay đổi c� thể l� dấu chỉ của tiến bộ, cũng c� thể của thụt l�i; sự thay đổi cũng c� thể chỉ l� một biến dạng hay t� điểm th�m ch�t �t m� th�i. �iều đ� c� nghĩa l�, nếu ch�ng ta chấp nhận luận đề về sự biến đổi của lịch sử, ch�ng ta cũng phải c�ng nhận rằng ngay cả quan niệm về thần linh cũng đ� ở trong một q�a tr�nh thay đổi, v� đương tiếp tục diễn tr�nh lịch sử biến h�a của con ngưởi. Hiểu như thế, ch�ng ta mới c� thể nhận định một c�ch trung thực về sự thay đổi của nh�n sinh quan cũng như thần linh quan trong Nho học.

Sự thay đổi nh�n sinh quan bắt đầu từ nh� Chu (1111 trước c�ng nguy�n, tắt tr.c.n.) khi người T�u bắt đầu ch� trọng đến vai tr� của con người. Trước nh� Chu, v�o thời nh� Thương (1751-1111 tr.c.n.), người T�u đặt tất cả vận mệnh trong tay Thượng �ế. (8) Người ta k�nh b�i �ế. Họ tin v�o hồn ph�ch, khuẩn, thi�n mệnh, sự bất tử của hồn ph�ch. (9) Họ cho rằng, mưu sự tại Thi�n, m� th�nh sự cũng tại Thi�n, thế n�n khấn cầu, xin c�c thần linh ban cho họ th�i h�a, phồn thịnh. Nh� Chu khi lật đổ nh� Thương, cần một l� do th�ch đ�ng để hợp l� v� hợp ph�p h�a sự phản ph�c của m�nh. Ch�nh do đ�, họ đổi lại quan niệm thi�n mệnh cũng như vai tr� của thần th�nh. Họ ph�t triển một l� thuyết đạo đức dựa tr�n ch�nh con người, v� ch�nh con người mới c� thể nhờ v�o h�nh vi cũng như ng�n từ tốt l�nh m� ho�n th�nh ch�nh định mệnh của m�nh. (10) N�i c�ch kh�c, con người c� thể tự quyết định vận mệnh, nhờ v�o h�nh vi đạo đức của m�nh. L� do n�y hợp l� h�a c�ng việc cải triều ho�n đại, cũng như biến h�nh vi tiếm vị của nh� Chu trở th�nh danh ch�nh ng�n thuận. Nhưng cũng từ đời Chu, c�c nh� l�nh đạo phải dựa v�o đạo đức để trị nước. Họ rất c� thể bị lật đổ nếu thiếu t�i thất đức. Quan niệm "d�n vi qu�" của Mạnh Tử thực ra đ� manh nha ngay từ thời nh� Chu vậy. Dưới triều đại Chu (1111-249 tr.c.n.), c�c nh� l�nh đạo dần dần tiếm vị thần linh, tự cho m�nh l� tổ l� ti�n. (11) M� Tổ lại c� một vị thế quan trọng ngang với Thi�n. Trong Lễ K�, ta đọc thấy: "Vạn vật bản hồ thi�n, nh�n bản hồ tổ", tức mu�n vật gốc ở Trời, người gốc ở Tổ. Thực ra, như ch�ng t�i đ� nhắc sơ qua, một tư tưởng "nh�n bản" như tr�n chỉ xuất hiện từ nh� Chu. Trước đ�, nhất l� trong thời Hạ v� Thương, �ế hay Thi�n si�u việt tr�n con người. Ch�nh v� thế, nghi lễ tế Thi�n kh�c với tế Tổ. Cũng trong Lễ K�, chỉ c� Thi�n tử mới được ph�p tế Thi�n: "Thi�n tử tế trời đất, tế bốn phương, tế n�i s�ng, tế ngũ tự." (12) Trong Thi Kinh, ch�ng ta c�n thấy rất nhiều đọan giải th�ch nguồn gốc con người v� vạn vật tự Thi�n, th� dụ như "Ho�ng hỹ Thượng �ế, l�m hạ hữu h�ch, gi�m quan tứ phương, cầu d�n chi mạc"; hoặc "Thi�n sinh chưng d�n, hữu vật hữu tắc, d�n chi bỉnh di, hiếu thị � đức". (13) Song từ đời Chu, vũ trụ quan của người Tầu biến đổi, v� nh�n sinh quan của họ dần dần lấn �t, thay thế lối nh�n thần b� trong qu� khứ. (14) Suy tư mang t�nh chất h�nh nhi hạ về �ế của họ được bổ t�c với một lối tư duy h�nh nhi thượng về Thi�n. Thượng �ế kh�ng chỉ c� nh�n t�nh, m� c�n Thi�n t�nh; kh�ng chỉ biểu hiện nh�n c�ch m� c�n si�u việt. Song người Tầu phải đợi tới thời Khổng Tử v� L�o Tử mới bắt đầu c� một nền triết học gần s�t nghĩa với triết học hiện nay. (15)

Khổng Tử tiếp thu cũng như ph�t triển những tinh hoa của tổ ti�n, tức c�c nh� tư tưởng trước ng�i. C�ng việc thuật nhi bất t�c nhắm đến việc bảo tồn v� ph�t huy những gi� trị truyền thống. N�i một c�ch r� hơn, Khổng Tử kh�ng gạt bỏ nh�n quan h�nh nhi thượng, song ng�i t�m c�ch tổng hợp v�o trong cuộc sống con người. Ng�i kh�ng chối bỏ thần linh; ng�i cũng kh�ng khinh thường ma qu�i; v� ng�i c�ng kh�ng gạt bỏ niềm tin v�o Thi�n, v�o �ế. Ngược lại, ng�i chủ trương tế Thi�n, tế Thần, tế Tổ, k�nh b�i tiền nh�n, hiếu thảo với cha mẹ, t�n nghĩa với bằng hữu, v�n v�n. Song sự việc c�ng tế, thờ phụng Thi�n, �ế, Tổ kh�ng mang t�nh chất huyền b� hay m� hoặc; nhưng c� t�nh chất thực tế v� thực dụng nhiều hơn. �ối với Khổng Tử, Thi�n, �ế, giống như Tổ, kh�ng chỉ mang t�nh chất ngoại tại, ho�n to�n si�u việt, song c�n nội tại, tiềm t�ng trong ch�nh vũ trụ con người. Ch�nh v� vậy, thờ Thi�n, b�i Tổ, cũng giống như hiếu thảo với cha mẹ, l� một nghi lễ biểu tả sự li�n quan mật thiết giữa con người, cũng như tu�n theo một quy luật tất yếu của "uống nước nhớ nguồn" (ẩm thủy tư nguy�n), "ăn qủa nhớ kẻ trồng c�y" hay "người trước trồng c�y, người sau hưởng m�t". Quan niệm nhớ ơn nơi đ�y l� một trọng điểm trong nền đạo đức học của người đ�ng phương.

Từ một quan niệm đạo đức như vậy, ch�ng ta c� thể hiểu tại sao Khổng Tử bắt đầu với con người, chứ kh�ng từ �ế hay Thi�n. Khi nhấn mạnh đến vai tr� của con người trong đạo đức học, hoặc đến t�nh chất ưu ti�n của con người "Chưa gi�p con người, l�m sao c� thể n�i phục vụ Trời?" (16) ng�i muốn nhấn mạnh đến vai tr� của con người trong qu� tr�nh h�nh th�nh ch�nh m�nh, như l� một chủ thể, một truyền nh�n của Trời v� �ất. (17) Gần gũi với con người ch�nh l� con người. Theo nghĩa n�y, tổ ti�n l� những người đi truớc, chứ kh�ng phải chỉ l� một nguy�n l� si�u h�nh trừu tượng như thấy trong nền si�u h�nh học của Hy Lạp. Ch�nh v� thế m� con nguời cũng được (v� phải được) k�nh trọng như Trời v� �ất. (18) Phụng k�nh tổ ti�n l� một h�nh thức biểu tả lối sống thi�n nh�n tương dữ; truyền t�ng hậu đại. Phụng k�nh tổ ti�n cũng l� một lối thực thi đạo l�m người (tức đạo nh�n). Trong mạch văn n�y, t�ng gi�o (19) được hiểu như l� một lối sống, một nền gi�o huấn gi�p con người h�nh th�nh ch�nh m�nh qua sự kh�m ph� vai tr� của m�nh trong lịch sử của d�ng, của giống, của tộc. T�ng gi�o cũng gi�p con người � thức được sự ph�t sinh, cũng như trong mục đ�ch tối hậu của con người qua ch�nh lịch sử h�nh th�nh của m�nh. N�i c�ch kh�c, t�ng gi�o kh�ng chỉ mang t�nh chất religere, tức nối kết những con người c� chung niềm tin v�o Thượng �ế, hoặc biểu tả những cảm gi�c si�u tự nhi�n, huyền b�, (20) m� c�n c� t�nh chất "nhận tổ, qui t�ng", gi�p con người � thức được vai tr� lịch sử s�ng tạo của m�nh như ch�ng ta thấy trong Việt triết với nguy�n l� tam t�i Thi�n �ịa Nh�n.

Nếu chấp nhận vai tr� của con người trong tiến tr�nh h�nh th�nh lịch sử nh�n loại, ch�ng ta cũng phải chấp nhận vai tr� của Thi�n v� �ịa, bởi v� con người kh�ng thể tự tạo, tự sinh v� tự tồn. Thi�n do đ� giữ vai tr� của người cha, người mẹ (thi�n chi phụ mẫu), trong khi �ịa l� "vạn vật chi mẫu". (21) Hiểu như vậy, ch�ng ta c� thể n�i, vấn đề sinh tử của con người chỉ c� thể hiểu v� giải quyết trong sự tương quan của con người với Trời v� �ất. �ể gi�p một số độc giả (chưa quen thuộc với triết đ�ng) c� một lối nh�n trung thực hơn về tranh luận si�u h�nh trong Nho học, ch�ng t�i xin mạn ph�p b�n luận một c�ch t�m lược về quan niệm Thi�n, v� Thi�n nh�n tương dữ trong Nho học.



Ch� Th�ch:

(1) Trong Luận Ngữ, c� tất cả qu�ng 5 lần Khổng Tử n�i một c�ch ri�ng về sự chết, song ng�i từ chối kh�ng b�n th�m khi Tử Lộ hỏi về sự chết: "Chưa biết về sự sống, l�m sao m� b�n về c�i chết". Luận Ngữ, 11:11. Nhưng trong to�n Luận Ngữ, ng�i nhắc tới c�i chết 38 lần, li�n quan tới chiến tranh, sự sống, đạo đức, v�n v�n. Xin xem Dương B�ch Tuấn, Luận Ngữ Dịch Ch�, (Bắc Kinh, Trung Hoa Thư Cục, 1962). Trong tập s�ch n�y, t�c giả th�m phần "Luận Ngữ Từ �iển", v� thống k� c�c tiết mục quan trọng trong Luận Ngữ.

(2) Xin tham khảo Phan Bội Ch�u, Khổng Học �ăng, To�n tập, (Huế, Thuận H�a, 1990); Trần Trọng Kim, Nho Gi�o (H� Nội, 1947; Bộ Gi�o Dục t�i bản tại S�i G�n, 1971); Kim �ịnh, Cửa Khổng (S�i G�n, 1963); Nguyễn �ăng Thục, Lịch Sử Triết Học ��ng Phương (S�i G�n, 1957 v� tiếp theo); Giản Chi & Nguyễn Hiến L�, Giản Lược Triết Học Trung Hoa, (S�i G�n, 1973, t�i bản tại hải ngoại), v�n v�n.

(3) Xin xem c�c t�c phẩm của Trần Văn Gi�u, Sự Ph�t triển của Tư tưởng ở Việt Nam từ Thề kỷ 19 đến C�ch mạng Th�ng T�m, (H� Nội, Nh� Xuất bản Khoa Học X� Hội, tập 1, 1973, tập 2, 1975); Vũ Khi�u (chủ bi�n), Nho Gi�o Xưa v� Nay (H� Nội, Nh� Xuất bản Khoa Học X� Hội, 1990); Nguyễn Khắc Viện, B�n về �ạo Nho (H� Nội, Nh� Xuất bản Thế Giới, 1993), v�n v�n.

(4) Th� dụ một số học giả trước thập ni�n 1980, bao gồm cả Nguyễn Khắc Viện, Trần Văn Gi�u, Vũ Khi�u. Tại Trung Hoa, c�c học chương biện chứng duy vật của Trương �ại Ni�n: "Phương ph�p Chủ nghĩa đ�ch Nguy cơ - Biện chứng ph�p đ�ch ngụy Khoa học t�nh", b�i tham luận trong Hội nghị về Triết Học của Trung Hoa, (�ại Học Bắc Kinh, 9.1995). Gi�o sư họ Trương, người c�ng thời với Ph�ng Hữu Lan v� Hồ Th�ch, đ� đọc b�i diễn văn về t�nh chất khoa học ưu việt của biện chứng duy vật trong buổi khai mạc. Trong b�i tham luận tổng kết bế mạc, ch�ng t�i ph� b�nh t�nh chất thiếu khoa học của biện chứng ph�p. Ch�ng t�i cũng cực lực vạch ra những sai lầm của phương ph�p n�y trong c�c luận văn kh�c như: Trần Văn �o�n, "The Dialectic of Violence", trong Philosophical Review (No. 21, 1997, National Taiwan University), v� Trần Văn �o�n, "Die Logik der Herrschaft", trong Jahrbuch der Sozialwissenschaften, (Linz Universitat, Austria, 1998).

(4) Về vấn đề n�y, ch�ng t�i đ� b�n đến trong một tiểu luận kh�c: "Is Chinese Humanism Atheistic?", in trong Proceedings of the International Conference in Commemoration of Matteo Ricci's 400 Years in China (��i Bắc, 1983); bản �ức ngữ trong Religionswissenschaftsforschung (�ại học Bonn, 1985); bản Hoa ngữ trong Tập san Triết Học dữ Văn H�a (��i Bắc, 1984).

(4) Xin xem Trần Trọng Kim, Nho Gi�o, (S�i G�n, T�n Việt, 1957 (t�i bản), tr. 41. Cũng xin xem th�m tiểu luận của ch�ng t�i: Trần Văn �o�n, "Towards a Viet-Theology" (1996); bản Việt ngữ trong �ịnh Hướng, số 13 (Reichstett, 1997); v� Trần Văn �o�n, "Một Suy Tư Thần Học", trong D�n Ch�a (New Orleans, 1983.11).

Trong b�i "Towards a Viet-Theology", c� t�nh chất đại cương n�y, ch�ng t�i vạch ra những kh�c biệt giữa hai nền thần học, v� chủ trương đối tượng của Thần học kh�ng phải l� ch�nh Thượng �ế (bởi v� ch�ng ta kh�ng thể lấy, hay coi, hay đem, hay đặt Người như một đối tượng để nghi�n cứu. Người v� h�nh, v� tượng, v� thanh, v� s�, vươt khỏi l�nh vực tri thức thường t�nh. Thần học kh�ng giống c�c khoa học kh�c: sinh vật học l� c�i học về sinh vật; vật l� học nghi�n cứu về thế giới vật chất.Song thần học kh�ng ph�i l� m�n học nghi�n cứu Thượng �ế. Ngược lại, đối tượng của thần học ch�nh l� l�m thế n�o con người cảm nghiệm sự hiện hữu của �ấng Tối thượng; l�m sao m� con người nhận thức được sự kiện "thi�n nh�n tương dữ"; l�m sao để c� thể hiệp th�ng với thần linh; l�m sao c� thể th�nh th�nh, v�n v�n giả của H�n L�m Viện Trung Hoa tại Bắc Kinh, v� cả Trương �ại Ni�n của �ại học Bắc Kinh. Xin xem b�i trả lời của ch�ng t�i về chủ trương biện chứng duy vật của Trương �ại Ni�n: "Phương ph�p Chủ nghĩa đ�ch Nguy cơ - Biện chứng ph�p đ�ch ngụy Khoa học t�nh", b�i tham luận trong Hội nghị về Triết Học của Trung Hoa, (�ại Học Bắc Kinh, 9.1995). Gi�o sư họ Trương, người c�ng thời với Ph�ng Hữu Lan v� Hồ Th�ch, đ� đọc b�i diễn văn về t�nh chất khoa học ưu việt của biện chứng duy vật trong buổi khai mạc. Trong b�i tham luận tổng kết bế mạc, ch�ng t�i ph� b�nh t�nh chất thiếu khoa học của biện chứng ph�p. Ch�ng t�i cũng cực lực vạch ra những sai lầm của phương ph�p n�y trong c�c luận văn kh�c như: Trần Văn �o�n, "The Dialectic of Violence", trong Philosophical Review (No. 21, 1997, National Taiwan University), v� Trần Văn �o�n, "Die Logik der Herrschaft", trong Jahrbuch der Sozialwissenschaften, (Linz Universitat, Austria, 1998).

(5) Về vấn đề n�y, ch�ng t�i đ� b�n đến trong một tiểu luận kh�c: "Is Chinese Humanism Atheistic?", in trong Proceedings of the International Conference in Commemoration of Matteo Ricci's 400 Years in China (��i Bắc, 1983); bản �ức ngữ trong Religionswissenschaftsforschung (�ại học Bonn, 1985); bản Hoa ngữ trong Tập san Triết Học dữ Văn H�a (��i Bắc, 1984).

(6) Xin xem Trần Trọng Kim, Nho Gi�o, (S�i G�n, T�n Việt, 1957 (t�i bản), tr. 41. Cũng xin xem th�m tiểu luận của ch�ng t�i: Trần Văn �o�n, "Towards a Viet-Theology" (1996); bản Việt ngữ trong �ịnh Hướng, số 13 (Reichstett, 1997); v� Trần Văn �o�n, "Một Suy Tư Thần Học", trong D�n Ch�a (New Orleans, 1983.11).

(7) Trong b�i "Towards a Viet-Theology", c� t�nh chất đại cương n�y, ch�ng t�i vạch ra những kh�c biệt giữa hai nền thần học, v� chủ trương đối tượng của Thần học kh�ng phải l� ch�nh Thượng �ế (bởi v� ch�ng ta kh�ng thể lấy, hay coi, hay đem, hay đặt Người như một đối tượng để nghi�n cứu. Người v� h�nh, v� tượng, v� thanh, v� s�, vươt khỏi l�nh vực tri thức thường t�nh. Thần học kh�ng giống c�c khoa học kh�c: sinh vật học l� c�i học về sinh vật; vật l� học nghi�n cứu về thế giới vật chất. Song thần học kh�ng ph�i l� m�n học nghi�n cứu Thượng �ế. Ngược lại, đối tượng của thần học ch�nh l� l�m thế n�o con người cảm nghiệm sự hiện hữu của �ấng Tối thượng; l�m sao m� con người nhận thức được sự kiện "thi�n nh�n tương dữ"; l�m sao để c� thể hiệp th�ng với thần linh; l�m sao c� thể th�nh th�nh, v�n v�n.

(8) Kinh Thi: "Ho�ng hỹ Thượng �ế, l�m hạ hữu h�ch, gi�m quan tứ phương, cầu d�n chi mạc". Trần Trọng Kim dịch: "�ức Thượng �ế rất lớn, soi xuống dưới rất r� r�ng, xem x�t bốn phương để t�m sự khốn khổ của d�n m� cứ gi�p." Trần Trọng Kim, sđd., tr. 38. (9) Trần Trọng Kim, sđd., phần 1.

(10) Ph�ng Hữu Lan, Trung Quốc Triết Học Sử, (Bắc Kinh, Nh�n D�n Xuất bản x�, 1988), thượng tập, tr. 7-18. Xin tham khảo Chan Wing-tsit (Trần Vinh Kết), A Source Book in Chinese Philosophy, (New Jersey, Princeton University Press, 1963), tr. 3.

(11) Ch� � l� tổ ti�n nơi đ�y kh�ng c� nghĩa "tổ của con người l� ti�n" như một số học giả, nhất l� c�c nh� nghi�n cứu văn h�a Việt gần đ�y hay hiện nay như Hồ Hữu Tường, B�nh Nguy�n Lộc, hay Trần Ngọc Th�m (trong t�c phẩm Những N�t Căn Bản của Văn H�a Việt Nam, Tp. HCM: Nh� Xuất bản Trung T�m Khoa Học X� Hội, 1998) hiểu nhầm. C�c nh� nghi�n cứu tr�n nhầm chữ ti�n trong mạch văn "con rồng ch�u ti�n" với tổ ti�n. Thực ra, Tổ c� nghĩa l� cội nguồn, gốc l�i. Ti�n c� nghĩa l� đi trước, c� trước. Tổ ti�n do đ� mang nghĩa "những người c� trước" hay "tiền nh�n". Trong ng�n ngữ b�nh d�n, ch�ng ta c�n gọi tổ ti�n l� �ng b�, v� đạo tổ ti�n l� đạo �ng b� (the cult of ancestors, le culte des ancetres).

(12) Lễ K�, Kh�c Lễ hạ: "Thi�n tử tế thi�n địa, tế tứ phương, tế sơn xuy�n, tế ngũ tự; chư hầu phương tự, tế ngũ tự, đại phu tế ngũ tự; sỹ tế kỳ ti�n."

(13) Trần Trọng Kim, sđd. tr. 38, ch� th�ch 8. Hoặc "Trời sinh ra d�n, c� h�nh ph�p, d�n giữ t�nh thường, muốn c� đức tốt.". Trần Trọng Kim, sđd., tr. 40.

(14) Xin xem th�m c�c bi�n khảo (Hoa ngữ) của L� Chấn, Nh�n dữ Thượng �ế, s�u tập, (��i bắc, Phụ Nh�n �ại Học Xuất bản x�, 1986-1995); cũng như c�c bi�n khảo của Ph� Bội Vinh, Nho �ạo Thi�n Luận Ph�t Uy, (��i Bắc, L� Minh Xuất bản x�, 1988); L� �ỗ, Trung Ngoại Thi�n Quan Niệm Nghi�n Cứu, (��i Bắc, Thương Vụ Xuất bản x�, 1982). Cũng xin xem th�m Trần Văn ��an, "Thi�n Nh�n Tương Dữ - L� Chấn Anh đ�ch Thần Học Luận Biện", trong L� Chấn Anh Thất Thập Ni�n, ph�t biểu tại �ại Học Nam Khai, Thi�n Kinh th�ng 9. 1999; in trong Tập san Triết Học dữ Văn H�a, số 305, (��i Bắc, 10. 1999).

(15) Hồ Th�ch, Trung Quốc Triết Học Sử, bản dịch của Huỳnh Minh �ức, (S�i G�n, Khai Tr�, 1970), tr. 740.

(16) Luận Ngữ, 11:11.

(17) Luận Ngữ, 15:28: "Ch�nh con người mới l�m cho �ạo vĩ đại, chứ kh�ng phải �ạo l�m con người to lớn".

(18) Luận Ngữ, 16:8: "Người qu�n tử lu�n k�nh trọng ba sự việc. �ng v�ng theo thi�n mệnh; �ng k�nh trọng đại nh�n; v� �ng nghe theo lời chỉ dậy của thượng (th�nh) nh�n."

(19) Người Nhật dịch religio ra t�ng gi�o. V�o cuối thế kỷ 19, người Tầu phi�n �m từ Nhật ngữ sang Hoa ngữ. Ch� � l� chữ t�ng gi�o viết ho�n to�n giống nhau trong Nhật ngữ, Hoa ngữ v� Việt h�n. Xin xem Hans Kung & Julia Ching, Christentum und chinesische religion (Munchen, Piper, 1988), tr. 29. Tại Việt Nam, ch�ng ta thường d�ng danh từ t�n gi�o. T�n thực ra chỉ l� một ph�t �m trại từ t�ng. Song chữ t�n dễ bị hiểu lầm. Theo lối ph�t �m Việt h�n, t�n tuy ph�t �m giống nhau, song viết kh�c nhau, thế n�n mang nhiều nghĩa kh�c biệt. T�n l� �ng tổ thứ hai sau nguy�n tổ (tổ t�n, hay tổ t�ng); t�n cũng c� nghĩa như ch�u (đ�ch t�n), sự k�nh trọng (t�ng k�nh, hay t�n k�nh), con khỉ (T�n Ngộ Kh�ng), một thứ cỏ thơm, chai đựng rượu, v�n v�n. Xin xem H�n Việt Từ �iển của Nguyễn Văn Kh�n (S�i G�n, Khai Tr�, 1960).

(20) Nobert Schiffers, "Religion", trong Sacramententum Mundi (Herder, Munich, 1970), tập. 5, tr. 247: "'T�n gi�o' từ La ngữ religio biểu tả h�nh vi t�n gi�o; 3 động từ relegere, religari va re-eligere c� lẽ l� những biến dạng của religio. Religere c� nghĩa "lu�n hướng về" hoặc 'th�nh t�m t�n giữ". Religari c� lẽ mang nghĩa "tự r�ng buộc với" cội nguồn v� mục đ�ch của m�nh. Sau c�ng, bởi v� con người sống trong sự qu�n l�ng (một c�ch) lỗi lầm về cội nguồn cũng như mục đ�ch của m�nh, thế n�n hắn c� thể "chọn lựa một lần nữa" c�ch sống t�n gi�o theo cội nguồn v� mục đ�ch của m�nh (reeligere)". Cũng xin tham khảo th�m: Emil Brunner, Philosophy of Religion, (1958); J. de Vries, The Study of Religion (1967); Bernhard Welte, Auf der Spur des Ewigen (1965);

(21) Xin xem Dịch kinh, hay �ạo �ức kinh, chương 52: "Thi�n hạ hữu thủy, dĩ vi thi�n hạ mẫu. K� đắc kỳ mẫu, dĩ tri kỳ tử; k� tri kỳ tử, phục thủ kỳ mẫu, một th�n bất đ�i." Dựa theo bản văn của Dư Bạn L�m (ch� th�ch), (��i Bắc, Tam D�n Thư cục, 1973). Bản Việt ngữ của Hạo Nhi�n Nghi�m Toản, (S�i G�n, Khai Tr�, 1973). Ch� � l� c�ch chấm, phết của Nghi�m Toản c� phần kh�c với bản văn của c�c học giả Trung Hoa.



Trần Văn �o�n

T�n Tr�c, ��i Loan 1999



eheheheh .. h�c h�c .. eheheheh